SunnudagsMogginn - 11.09.2011, Blaðsíða 30

30 11. september 2011
Þ
að er erfitt að ímynda sér það en Svíþjóð var
stórveldi Norður-Evrópu á 17. öld. Það var
ekki brotið á bak aftur fyrr en nánast öll ríki
Norður-Evrópu sameinuðust gegn Svíum í
Norðurlandaófriðnum mikla frá 1700-1721. Það var ein-
mitt á þessum degi, árið 1708 eftir stanslausa sig-
urgöngu Svía, að niðurleið þeirra hófst. Þá var Karl XII
Svíakonungur kominn langt inn í Rússland með ósigr-
andi her sinn og horfði til Moskvu sem hann hafði ætlað
að hernema. En á þessum degi sneri hann höfðinu og
hernum við. Níu mánuðum seinna voru þeir sigraðir
við Poltava og uppgangur Péturs mikla Rússlandskeis-
ara hófst fyrir alvöru og hrun Svíaveldis varð algjört.
Þessi uppgangur Svíþjóðar er sérdeilis skemmtilegur
þegar litið er til þess að þetta var smáþjóð alveg fram á
16. öld enda voru Danir þá einráðir á Eyrarsundi, réðu
Suður-Svíþjóð, Skáni, og þar bjuggu bara Danir. Litið
var á Svíana sem sveitamenn og barbara í þessum skóg-
um þarna fyrir norðan Skán. En þessir sveitamenn fyrir
norðan fengu fjárhagslegan stuðning mikilla við-
skiptavelda Hollendinga og Breta sem voru orðnir
þreyttir á háum tollum sem Danir tóku af skipum sem
ferðuðust inn á Eystrasaltið. Þessum viðskiptamönnum
fannst það ágætisthugmynd að Svíar myndu taka Skán
og þá myndi ekki lengur eitt land ráða Eyrarsundinu.
Svíum tókst á endanum að leggja Skán undir sig. Nið-
urlægðir Danir ákváðu að reyna fyrir sér í hinum hrika-
lega ófriði Mið- og Norður-Evrópu sem nefndist 30 ára
stríðið og stóð yfir frá 1618-1648. Þar börðust þjóðir
Austurríkismanna, Tékka, Þjóðverja, Frakka og svo
Norðurlandaþjóðirnar í trúarbragðastríði. Danirnir réð-
ust inn í Þýskaland til að hjálpa mótmælendum gegn
kaþólikkum en voru gersigraðir. Þá kom her sveita-
manna frá Svíþjóð og öllum að óvörum gersigruðu Sví-
arnir kaþólikkana. Í lok stríðsins urðu stór svæði í
Þýskalandi sænsk. Undir lok aldarinnar voru þeir alls-
ráðandi á Norðurlöndunum og áttu auk svæðanna í
Þýskalandi svæði í Póllandi og réðu Eystrasaltsríkj-
unum.
Upphaf Norðurlandaófriðarins má rekja til metnaðar
Péturs mikla Rússlandskeisara sem bjó til bandalag við
konung Danmerkur og Ágúst II. konung Póllands, stór-
hertoga Litháens og Yfirráðsmann Saxlands. Þeir réðust
allir gegn Svíum en réðu ekkert við þá. Rússar settust
um um mikilvægustu borg Svía í Eistlandi, Narva, með
um 40.000 manna her. En Karl XII kom með 8.500
manna herlið frá Finnlandi og gersigraði Rússana. Karl
þótti afbragðsherforingi en lélegur diplómat. Sænski
herinn var mjög agaður á þessum tíma þótt hann væri
fámennur og sýndi yfirburði á vígvellinum í öllum bar-
dögum sínum. Þegar sex ár voru liðin af stríðinu og
Svíar höfðu unnið allar orrustur sínar leit út fyrir að
þeir myndu hafa sigur. Danir og Pólverjar höfðu verið
þvingaðir til uppgjafar og aðeins Rússarnir stóðu eftir
og vildu ekki gefast upp þótt þeir hefðu tapað öllum
sínum bardögum. Þá ákvað Karl XII. að ráðast inn í
Rússland og leggja undir sig Moskvu. En það var sama
hversu margar orrustur Karl vann, Moskva var aðeins
of langt í burtu fyrir hann. Á þessum degi árið 1708
sneri hann frá þeirri hugmynd og lagði af stað heim aft-
ur. En heimleiðin var erfið þar sem hann var staddur í
víðfeðmu Rússlandi. Rússarnir eltu hann uppi og í
fyrsta skipti unnu þeir Svía í orrustu við Poltava árið
1709. Þá breyttist allt. Allir risu upp gegn Svíum og
þrátt fyrir afburðahernaðarhæfileika Karls XII. mátti
hann ekki við margnum og Svíar gáfust upp. Karl sjálf-
ur lést í orrustu í Noregi árið 1718 enda er víst að hann
hefði aldrei gefist upp. Það er talið að stríðsþreyttir Sví-
ar hafi sjálfir skotið konung sinn í bardaganum. Enda
gáfust þeir upp skömmu síðar og uppgjafarsamning-
arnir voru undirritaðir árið 1721.
borkur@mbl.is
Metnaður
smáþjóðar
Við Narva gersigraði Karl XII 40.00 manna her Rússa með
aðeins 8.500 manna liði. Öll Evrópa stóð á öndinni.
’
Níu mánuðum seinna
voru þeir sigraðir við Poltava
og uppgangur Péturs mikla
Rússlandskeisara hófst og hrun
Svíaveldis varð algjört.
Þrátt fyrir hernaðarhæfileika Karls XII færði hann Svíum að-
eins eymd. Talið er að hans eigin hermenn hafi skotið hann.
Á þessum degi
11. september 1708
F
átt er mikilvægara í þjóðfélagi,
sem byggist á lýðræði en að
farið sé að grundvallarreglum,
þegar um stjórnskipan lýð-
veldisins og æðstu stofnanir þess er að
ræða. Þegar Ólafur Ragnar Grímsson, for-
seti Íslands, beitti ákvæðum 26. gr.
stjórnarskrárinnar snemma sumars 2004
notfærði hann sér ákvæði stjórnarskrár
sem almenn samstaða hafði verið um frá
lýðveldisstofnun að ekki yrði notuð og
enginn forseti fram að því hafði gert.
Í kjölfarið urðu harðar deilur en hins
vegar engin samstaða á Alþingi um að
breyta þessum ákvæðum stjórnarskrár af
þessu tilefni. Þeir sem nú fara með stjórn
landsins voru þá í stjórnarandstöðu. Þeir
stóðust ekki þá freistingu að taka dægur-
pólitíska afstöðu til grundvallarmáls.
Þegar þeir hinir sömu stóðu frammi
fyrir ákvörðun forsetans um að beita
þessu ákvæði stjórnarskrár vegna Icesave
gátu þeir ekkert sagt. Þar sem hann komst
upp með ákvörðun sína 2004 án þess að
lýðræðislega kjörnir fulltrúar þjóðarinnar
næðu samstöðu um að afnema ákvæðið
var það þar með orðið virkt og er enn og
verður þangað til því verður breytt. Þetta
var skýrt dæmi um það, hvernig pólitísk
tækifærismennska getur afvopnað stjórn-
málamenn gersamlega.
Þegar forsetinn tók sér fyrir hendur
málsvörn fyrir íslenzku þjóðina á al-
þjóðavettvangi á síðasta ári vegna Ice-
save-málsins var hægt að velta því fyrir
sér, hvort það væri hans hlutverk, eins og
við höfum skilið og skynjað embætti for-
seta fram að þessu. Hann gekk hins vegar
inn í tómarúm vegna þess, að hvorki Jó-
hanna Sigurðardóttir forsætisráðherra né
Steingrímur J. Sigfússon fjármálaráð-
herra, leiðtogar stjórnarflokkanna, sinntu
skyldum sínum í þessum efnum að
nokkru marki. Ólafur Ragnar tók hins
vegar að sér þessa málsvörn á þann veg að
eftir var tekið úti um allan heim, hann
gerði það vel enda öllum hæfileikum bú-
inn til þess. Efasemdum var ýtt til hliðar
vegna þess hversu mikilvægt þetta var
fyrir þjóðina. En hann gekk út á yztu nöf
að því er varðar stöðu og hlutverk forseta
Íslands.
Þegar forsetinn tók hins vegar til við að
gagnrýna núverandi ríkisstjórn fyrir ves-
aldóm og aumingjaskap í Icesave-málinu
um síðustu helgi tel ég að hann hafi farið
langt út fyrir þau mörk, sem embætti
hans eru sett. Þó skal tekið fram að ég var
sammála hverju einasta orði sem hann
sagði um þátt ríkisstjórnarinnar í málinu.
En það er aukaatriði. Aðalatriðið er að
forseti Íslands er ekki beinn aðili að
stjórnmálabaráttunni í landinu. Hann á
ekki og má ekki blanda sér í dægur-
pólitískar deilur með þeim hætti sem
hann gerði fyrir viku.
En það verður ekki aftur snúið. Ólafur
Ragnar hefur örugglega ekki talað svona
að óathuguðu máli. Hann er bersýnilega
þeirrar skoðunar að svona eigi forseta-
embættið að vera. Forseti eigi að geta
skammað stjórnmálamenn við og við
finnist honum tilefni til. Það er sjónarmið
sem sjálfsagt er að ræða og raunar óhjá-
kvæmilegt að ræða úr því sem komið er.
Bjóði Ólafur Ragnar Grímsson sig fram á
ný til forseta á næsta ári er ljóst að hann
hlýtur að bjóða sig fram á þessum for-
sendum. Hann hlýtur að gera íslenzku
þjóðinni grein fyrir sínum sjónarmiðum,
færa sín rök fyrir því að svona eigi að reka
forsetaembættið og svona eigi forsetinn að
geta talað telji hann tilefni til.
Þá er auðvitað æskilegt að fram komi
annar frambjóðandi eða aðrir frambjóð-
endur sem hafi aðra skoðun á stöðu for-
setaembættisins þannig að raunverulegar
umræður fari fram í landinu um framtíð
þess embættis. Það er of lítið um það í
okkar samfélagi að fram komi frambjóð-
endur sem hafi það ekki sízt í huga að
kynna ákveðin sjónarmið, halda fram
ákveðnum málstað, hvað sem líður þeim
embættum sem um er að ræða.
Þegar talsmenn núverandi stjórnar-
flokka mótuðu sína afstöðu til 26. gr.
stjórnarskrárinnar 2004 hugsuðu þeir
ekki svo langt að kannski væri hægt að
nota þessa grein gegn þeim sjálfum. En í
umræðum um grundvallarmál, sem þessi,
er mikilvægt að hafa í huga að það, sem
snýr að einum í dag, getur snúið að öðrum
á morgun. Og þótt nú sitji á Bessastöðum
forseti sem kemur úr röðum vinstrisinn-
aðra stjórnmálamanna getur sú stund
runnið upp að þar komi maður úr annarri
átt. Þess vegna m.a. er hyggilegt að fólk
láti á móti sér að taka tækifærissinnaða af-
stöðu til grundvallarmála eins og þeirra
hver staða forseta skuli vera í stjórn-
skipun okkar eða hvort það embætti eigi
yfirleitt að vera til.
Ólafur Ragnar hefur hins vegar boðið
upp í þennan dans. Þess vegna finnst mér
að það hafi verið röng afstaða hjá Álfheiði
Ingadóttur, alþingismanni Vinstri
grænna, þegar hún í samtali við Morgun-
blaðið hvatti Ólaf Ragnar til að snúa sér að
stjórnmálum á ný til þess að hægt væri að
ræða við hann á jafningjagrundvelli um
þessi mál. Hann hefur sjálfur boðið upp á
þessar umræður með ummælum sínum
um síðustu helgi og stjórnmálamenn og
aðrir eiga ekki að víkja sér undan því að
taka þátt í þeim.
Það er bæði æskilegt og nauðsynlegt að í
aðdraganda næstu forsetakosninga fari
fram víðtækar og almennar umræður í
samfélagi okkar um forsetaembættið,
stöðu þess og hlutverk, hvort það eigi
fyrst og fremst að vera valdalaust samein-
ingartákn eins og það var hugsað eða
hvort eigi að móta því annan ramma og
annan grundvöll.
Og þá þarf auðvitað að ræða 26. gr. sem
slíka. Er eðlilegt að slíkt vald sé í höndum
eins manns eða er eðlilegra og meira í takt
við nútímann að ákveðinn fjöldi þjóð-
félagsþegna geti knúið fram þjóðar-
atkvæðagreiðslur um tiltekin mál. Og er
kannski ástæða til að í stjórnarskrá séu
ákvæði um að sum mál skuli alltaf bera
undir þjóðaratkvæði.
Forsetinn gekk alltof langt
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is