SunnudagsMogginn - 11.09.2011, Blaðsíða 34

34 11. september 2011
Bókmenntahátíð
Þ
egar Maó ferðaðist um sveitir
Kína baðaði hann sig í stórfljót-
unum. Lífverðirnir urðu að
fylgja honum í djúpan ólgandi
strauminn. Þeir voru hræddari um að
Maó myndi drukkna en þeir sjálfir. Því
drukknun hans hefði þýtt pyntingar og
aftöku. Eigin drukknun hefði nánast ver-
ið mannúðlegur dauðdagi í þeim sam-
anburði.
Þegar Erich Honecker hélt til veiða
studdi hann riffilskeftinu ávallt við öxl
sama lífvarðar. Þegar lífvörðurinn var
orðinn heyrnarlaus af völdum skothvella
gaf Honecker honum vestrænt heyrn-
artæki og notaði síðan öxl hans áfram.
Margot, ekkja Honeckers, er ellilífeyr-
isþegi og amma í dag. Hún býr í Síle og
tók nýverið þátt í byltingarfagnaði á
Kúbu, í boði Kastróbræðra. Á sviðinu
steytti hún máttlausan hnefann. Viss í
sinni sök mun hún sigra, allt til dauða-
dags. Hún ber ábyrgð á þvinguðum ætt-
leiðingum barna sem áttu foreldra sem
töldust óvinir ríkisins og sátu í fangelsum
Austur-Þýskalands. Meira að segja tutt-
ugu árum eftir fall ógnarstjórnarinnar sér
hún eilífan sigur í glæpum sínum.
Fyrir skemmstu sá ég ljósmynd af Mub-
arak. Hann klæddist teinóttum jakkaföt-
um. En teinarnir voru örsmáir hvítir bók-
stafir: hans eigið nafn. Mörg þúsund
sinnum hafði nafnið Hosni Mubarak verið
ofið í efnið. Það eitt fær mann til að hugsa:
Það klæðist enginn eigin nafni þúsundfalt
frá hálsi að hælum nema dvergur með
mikilmennskubrjálæði.
Við kjörkassana í Hvíta-Rússlandi ýtti
Lúkasjenkó syni sínum á undan sér.
Augnaráðið stingandi, yfirvaraskeggið
eins og svört gólftuska, stóru hvítu hend-
ur hans hvíldu á öxlum sonarins. Maður
herpist saman, veit að þessar hvítu hend-
ur eru blóði drifnar. Hvernig segir hann
syni sínum frá þessu kosningasvindli? Frá
þeim sem ekki kusu hann, frá barsmíðum
og handtökum kosninganæturinnar?
Maður spyr sig hvort ekki sé betra að hafa
aldrei kynnst föður sínum en að hafa
þessar hvítu hendur á öxlunum. Á slíkt
barn, í sínu daglega forréttindalífi með
blíðlegum heilaþvotti, möguleika á því
nokkurn tíma að verða mannúðleg
manneskja? Við þekkjum jú syni Ceauses-
cus, Saddam Husseins, Mubaraks, Gad-
dafis, Assads, Kim Il Sungs og nú son Kim
Jong Ils – Kim Jong Un, þennan unga
mann með bollukinnar og augnaráð
hamsturs. Hver eru þeir öðrum líkir og
allir eru þeir óvægnir og vanþroska. Þeir
hafa hlotið sama uppeldi: Blöndu af for-
réttindalífi og blíðlegum heilaþvotti.
En hvað gerir útslagið um hvort mann-
eskja ákveður að segja skilið við mynstur
uppeldisins? Bókmenntirnar leita einnig
aftur til bernskunnar þegar þær reyna að
útskýra lífshlaup manna. En getur
bernska manna raunverulega skýrt hvers
vegna þeir fara út af sporinu síðar á lífs-
leiðinni? Er ekki hinn valkosturinn við að
hjakka í fari uppeldisins, að beygja af leið
af því að maður vill ekki enda eins og for-
eldrarnir? Slíkt stökk þarfnast þó sjálf-
stæðra hugsana, hinnar óþægilegu ein-
veru. Börn einræðisherra eru hins vegar
skilyrt af forréttindalífi og blíðlegum
heilaþvotti. Hinni óþægilegu einveru
kynnast þau aldrei því þau þurfa aldrei að
lifa venjulegu lífi, laga sig að reglum eða
bera sig saman við aðra. Forréttindalífið
er gyllt gildra, gjaldþrot mannlegrar til-
vistar.
Það er skelfilegt en rökrétt að einræð-
isherrar í öllum heimshornum bregðist
við með sama hætti þegar þjóðin rís gegn
þeim. Líkt og þeir þekkist allir, óháð
tíma, stað og menningu. Líkt og þeir hafi
komist að samkomulagi sín á milli, sem
heldur gildi sínu og endurnýjast reglulega
af sjálfu sér. Hvort sem litið er til Kína,
Sýrlands, Hvíta-Rússlands, Norður-
Kóreu eða Írans – alls staðar er mynstur
einræðisins hið sama: Einræðisherrann er
þögull fyrstu dagana, síðan heldur hann
því fram að um vestrænt samsæri sé að
ræða og úthúðar þjóð sinni sem meindýr-
um. Því næst lætur hann nokkra tagl-
hnýtinga sína fjúka, ef þeir hafa ekki þeg-
ar flúið land, til að komast réttum megin
átakalínunnar sem fyrst. Í stað þess að
láta sjálfir af völdum bregðast þeir við af
blindri heift. Þeir eru vanir því að geta
misnotað líf annarra sem eigin ránsfeng
og farið með hvern hlut í landinu sem
sína einkaeign. Mannfyrirlitning og
þjófnaður eru daglegt brauð fyrir þeim.
Þeir tryggja eigin völd og velsæld ættingja
sinna. Eftir því sem ótti þeirra við valda-
missinn eykst telja þeir æ ómögulegra að
hann geti átt sér stað. Og því ómögulegri
sem hann virðist, þeim mun verra verður
ofbeldið sem þeir grípa til. Þeir bera ekk-
ert skynbragð á að fólkið hafi fengið sig
fullsatt. Í sjálfselsku sinni ruglast þeir á
áralöngum hyllingum þjóðarinnar, sem
þvingaðar hafa verið fram með hræðslu,
og ást. Kúgun rugla þeir saman við um-
hyggju. Öll fólskuverk telja þeir bera vott
um föðurlandsást. Valdagræðgi þeirra
verður sjúkleg. Sérhvern dag er brjál-
æðinu í höfðum þeirra hrint í framkvæmd
í landinu. Sá sem ekki gefur sig brjál-
æðinu skilyrðislaust á vald er ofsóttur,
fangelsaður eða komið undir græna torfu.
Og ef einræðisherrarnir eru ekki teknir af
lífi strax í kjölfar valdatökunnar, en þurfa
þess í stað að svara til saka fyrir dómi,
verða þeir undantekningarlaust mjög
veikir.
Einræðisherrar kljúfa sérhverja þjóð.
Annars vegar eru þeir sem þjóna þeim
gegn umbun. Hins vegar eru þeir sem of-
sóttir eru vegna þess að þeir láta ekki
sjálfræðissviptingu yfir sig ganga líkt og
um náttúrulögmál væri að ræða. Þessi
tvískipting helst eftir að einræðisherr-
unum hefur verið steypt af stóli. Hún lifir
áratugum saman, því koma verður á
hreint hvernig þeir sem voru í náðinni
brutu á hinum ofsóttu.
Kínverskur mannréttindafrömuður
lýsir því hvernig leyniþjónustumennirnir
töluðu til hans við handtökuna: „Hvers
vegna í ósköpunum eigum við að ræða við
þig? Við getum, orðalaust, grafið holu í
jörðina og urðað þig.“ Frá Kína berast æ
oftar fregnir af manneskjum sem teknar
eru höndum af leyniþjónustunni og kom-
ið fyrir í svörtum fangelsum, á óþekktum
stöðum. Ai Wei Wei var ekki fyrsta dæm-
ið um slík mannrán ríkivaldsins. Að sama
skapi hefur lengi ekkert spurst til Liu Xi-
aobo, friðarverðlaunahafa Nóbels, sem
afplánar ellefu ára fangelsisdóm.
Eftir að rúmenskum vini mínum, sem
setið hafði eitt ár í fangelsi, var sleppt úr
haldi, sagði hann frá súpunni sem honum
var gefin alla daga. Í dallinum var glært
soð og í soðinu syntu stundum þrjú-
fjögur kýraugu. Uxaaugu var orðið sem
hann notaði. Mér varð um leið hugsað til
drottningarfífils, garðblóms, sem heitir
Uxaauga (Ochsenauge) á Banatschwabia-
mállýsku. Mér hefur alltaf líkað það nafn
af því að það lýsir blóminu nákvæmlega í
einu orði. Í miðju drottningarfífilsins er
hár knappur, sem er svartur eins og auga-
steinn. Litróf drottningarfífilsins nær frá
hvítu til eggaldinblás. Mér hefur alltaf
þótt þetta fallegt blóm, hvort heldur í
görðum borgarinnar eða í blómvendi. Allt
til þess dags þegar mér var sagt frá fang-
elsissúpunni. Eftir þetta hef ég ekki getað
litið á þessi blóm án þess jafnframt að
verða hugsað til dallsins með glæra soð-
inu og svamlandi uxaaugunum. Hin sak-
lausa fegurð er horfin. Hlutleysið á aldrei
afturkvæmt þegar manneskjan hefur einu
sinni meðtekið eitthvað á djöfullegan
hátt. Maður rogast um með óteljandi hluti
í tvíriti: Eitt af hlutunum eins og þeir eru.
Annað af því sem þeir verða, því sem
þvingar fram hræðslu þegar maður virðir
þá fyrir sér. Þetta síðara er skaði, sem
einhver ótti veldur, og hann situr eftir í
huga manns. Skilningurinn lendir á
mörkum hins eðlilega og hins brenglaða.
Annars vegar sér maður hlutina áfram
nákvæmlega og raunverulega. Hins vegar
leggst þar ofan á hin brenglaða mynd.
Skynjunin sogast, gegn vilja mínum, að
röngum segli. Þetta er sjálfspíslahvöt og
stefnuleysi, en orsökin er utanaðkom-
andi. Hún er sjálfstæð eins og klukka,
jafnvel þótt óttinn stafi frá löngu liðinni
tíð. Því enn þann dag í dag veit ég að
stundum gat ég ekki hamið óttann. Ég var
knúin áfram af stefnulausum léttleika,
þreytan breyttist í sælu. Slíkir dagar voru
hættulegir, af því að ég tók ógnina ekki
lengur alvarlega. Nálin á innri áttavita
mínum titraði líkt og í vindi. Ég var lokk-
Hinum hljóð-
láta farangri
komið í orð
Rúmenski rithöfundurinn og Nóbelsverðlauna-
hafinn Herta Müller hélt opnunarræðu Bók-
menntahátíðar í Reykjavík. Hún ræddi meðal
annars um einræðisherra fyrri tíma og síðari,
syni þeirra og sjúkleika valdagræðginnar, en
einnig andófið og mátt orðsins.