Saga - 2005, Page 46

44
JÓN ÁRNI FRIÐJÓNSSON
hæpið að líta á það sem sjálfgefið að svo hafi alltaf verið eða að
notkun þeirra hafi ekki verið einhverjum annmörkum háð; mynd
okkar af hinu hentuga samstarfi íslenska bóndans og þarfasta
þjónsins tekur mið af samfélagi þar sem hlutir á borð við skeifur
voru orðnir algengir og taldir nauðsynlegir.
Saga íslenska hestsins er enn að miklu leyti óskrifuð en ljóst má
vera að hún varðar ekki aðeins búskaparsöguna. Saga samgangna
á íslandi er í heild fremur vanrækt svið, kannski m.a. af því að
menn hafa lengi gert sér að góðu þá hugmynd að íslenskt landbún-
aðarsamfélag hafi verið „kyrrstætt um aldir" í þeim efnum sem
öðrum; með öðrum orðum að þeim hafi eiginlega alltaf verið hag-
að eins og á síðari hluta 19. aldar.2
Augljóst er að menn komu hér að ógreiðfæru landi í árdaga,
hestlausir að mestu eða öllu leyti, og járningar af því tagi sem við
þekkjum tíðkuðust ekki á fyrstu öldum íslandsbyggðar. — Hvaða
áhrif hefur þetta haft? Fæstir nútímahestamenn myndu ríða svo
mikið sem bæjarleið á ójárnuðum hesti; hvernig var þá hægt að
ferðast um landið á ójárnuðum hestum á miðöldum? Skeifur urðu
líklega ekki algengar á Norðurlöndum fyrr en á síðmiðöldum og
allt bendir til þess að innflutningur þeirra til íslands hefjist fyrst
fyrir alvöru á 15. öld. Þetta þýðir að íslenskt bændasamfélag hefur
búið við skeifnaleysi eða í besta lagi skeifnaskort í a.m.k. 500 ár eftir
að land byggðist. Spurningin um járnaða eða ójárnaða hesta er í
rauninni lykilspurning þegar hún er sett í samhengi við þá umræðu
sem átt hefur sér stað undanfarin ár um sjálfsþurft í íslensku mið-
aldasamfélagi.3 Að hve miklu leyti skyldu menn hafa bætt úr
skeifnaþörf með innlendu járni? Tilgáta mín er sú að hin innlenda
jámframleiðsla hafi ekki breytt verulega miklu í þessu samhengi.
Hér verður byrjað á að setja fram þá fullyrðingu að það geti
aldrei hafa verið með öllu vandræðalaust að nota ójárnaða hesta á
íslandi. í framhaldi af því mun ég ræða tvær tilgátur og nokkrar
spurningar sem þær vekja:
1. Það hlýtur að hafa gert lifnaðarhætti á fyrstu öldum ís-
landsbyggðar talsvert ólíka því sem síðar gerðist að hesta
2 Sú skoðun má heita almenn að búskapartækni hafi verið óbreytt frá miðöldum
og fram á 19. öld, sbr. t.d. Bjöm Þorsteinsson og Bergsteinn Jónsson, íslandssaga
til okkar daga (Reykjavík, 1991), bls. 270.
3 Sbr. Helgi Þorláksson, Vaðmál og vcrölag. Vaðmál í utanlandsviðskiptum og búskap
íslendinga á 13. og 14. öld (Reykjavík, 1991), bls. 3-24.