Saga - 2005, Side 214

212
RITDÓMAR
að kalla íslenska þjóðveldið lýðræðissamfélag, ekki einu sinni bændalýð-
ræðissamfélag. Þar með er hins vegar ekki sagt að samfélagið hafi ein-
kennst af miðstýringu. Gunnar orðar þetta ágætlega, eftir að hann hefur
hafnað hugmyndinni um að bændur hafi getað kosið goða með lýðræðis-
legum hætti: „Það sem ég hef talað um sem vernd goða yfir þingmönnum
eða héraðsstjóm goða var í rauninni að mestu leyti sjálfsvernd og sjálfstjórn
bændahópsins, skipulögð undir forystu goða" (bls. 199). Við þetta myndi
ég raunar vilja bæta að líklega hafa sumir bændur haft meira um þessa
skipulagningu að segja en aðrir.
Þetta tengist spurningu sem Gunnar ræðir síðar í ritinu þar sem hann
rekur nokkur dæmi þess að höfðingjar í héraðsríkjum hafi sóst eftir sam-
þykki bænda til að taka við völdum og að það samhengi hafi ekki aðeins
verið formsatriði. Gunnar hefur áður haldið því fram að þessi ákveðni
bænda gagnvart höfðingjum hafi verið nýjung á 13. öld en önnur skoðun er
sú að „forn sjálfræðishugur" bænda hafi „blossað upp" (bls. 339). Gunnar
heldur fast við sín fyrri viðhorf og rekur mörg dæmi sem sýna „að upp var
komin lagskipting meðal bænda, þar sem sérstakir stórbændur höfðu fyrir
minni bændum og réðu miklu um það hvaða afstöðu héraðsbúar tóku til
þeirra stórhöfðingja sem kröfðust héraðsvalda" (bls. 343). Dæmin sem
Gunnar rekur eru sannfærandi hvað varðar öfluga stöðu sumra bænda
gagnvart höfðingjum, en ég er ekki sannfærður um að þetta hafi verið ný
stétt og tel ekki sýnt fram á það.
Gunnar telur að með fækkun goða hafi bændur „þarfnast manna sem
voru tiltækir til að halda uppi reglu í litlum byggðarlögum, skera úr minni
háttar ágreiningsmálum og stilla saman afstöðu bænda til þeirra ættgöfgu
höfðingja sem komu stöku sinnum og kröfðust mannaforráða (bls.
343-344). Ég velti því hins vegar fyrir mér hvort þeir hafi ekki þurft á slík-
um mönnum að halda áður en goðum fækkaði. Varla hafa níu eða tólf goð-
ar í fjórðungi verið færir um að leysa öll staðbundin vandamál eða minni
háttar ágreiningsmál. Hér finnst mér rúm fyrir þann möguleika að stór-
bændastétt 13. aldar hafi hvorki verið fom né ný heldur viðvarandi hluti af
samfélaginu. Vissulega hafa verkefni hennar breyst að einhverju leyti á 13.
öld en sumt af því sem Gunnar telur upp hlýtur að hafa verið á verksviði
„bestu bænda", jafnvel á meðan goðarnir vom tiltölulega margir.
í IV. hluta bókarinnar er þróunarsaga goðaveldisins rakin og um leið
hverjir hafi farið með einstök goðorð á hverjum tíma, eftir því sem heimild-
ir sýna. Þar er yfirlýst markmið Gunnars að fylgja í fótspor Lúðvíks Ingv-
arssonar í þriggja binda riti hans, Goöorð og goöorösmenn. Ég verð að viður-
kenna að ég er ögn efins um gagnsemi þessarar viðleitni. Áhyggjur mínar
felast einkum í hættunni á að viðleitnin leiði til þess að reynt sé að staðsetja
goðorðin landfræðilega miðað við vorþingsskipan sem hafi verið fastari í
sessi en Gunnar hefur áður bent á. Á hinn bóginn er listi Gunnars yfir þekkta
goðorðsmenn traustari en listi Lúðvíks, þar sem hann getur síður í eyðumar.
Meginniðurstaða þessa kafla er samt neikvæð, að „[æjttartengsl sem skýri