Saga - 2005, Blaðsíða 223

RITDÓMAR
221
anna. í hvorugu dæminu finnast ótvíræðar heimildir til að styðja þá túlk-
un, og oft má benda á miklu einfaldari skýringar á hegðun embættismann-
anna. Ég tel til að mynda að tregða þeirra til að refsa nemendum sem tóku
þátt í pereatinu hafi fremur stafað af því að þeir voru flestir mjög óánægð-
ir með bindindisstefnu Sveinbjöms rektors en að hér hafi verið um eins
konar samsæri tengslanets þeirra að ræða (bls. 209-218). Eins er hæpið að
lesa mikið í ásakanir óþekkts bréfritara gegn Lárusi sýslumanni Thoraren-
sen um forystu hans í norðurreið á rneðan engar aðrar heimildir finnast
þeim til stuðnings. Að síðustu stangast túlkun Einars á aðgerðum embætt-
ismanna stundum einfaldlega á við allar heimildir. Hann segir þannig á
einum stað: „Det islándska ámbetsmannanátverket utnyttjade central-
maktens omstmkturering av jordágandet pá Island till sin egen fördel gen-
om att köpa upp de flesta av de stiftsgárdar som sáldes kring sekelskiftet
1800" (bls. 237). Þetta er fjarri lagi, a.m.k. hvað varðar sölu Skálholtsjarða
sem ég hef kannað nokkuð rækilega, því að mikill meirihluti jarðanna lenti
í höndum óbreyttra bænda — þó alls ekki endilega leiguliða — en konung-
legir embættismenn og prestar keyptu innan við 20% þeirra.
f lok rannsóknarinnar veltir Einar fyrir sér pólitísku hlutverki embætt-
ismannanna í ölduróti sjálfstæðisstjómmálanna á síðari hluta 19. aldar. Þar
líður greining hans nokkuð fyrir hversu óljós stéttgreining hans er. Eins og
áður sagði má skilja hann sem svo að rannsóknin beinist fyrst og fremst að
hegðun háembættismanna — sem töldust hluti af svokölluðum „rangadel"
— og því hvernig þeir afmörkuðu stöðu sína bæði gagnvart öðrum íslend-
ingum („óæðri" embættismönnum þar með töldum) og dönskum stjórn-
völdum. Þegar líður á bókina fer þessi aðgreining mjög á flot og sjaldan er
auðvelt að festa hendur á hvernig hugtökin embættismaður eða tengslanet
em notuð. Gott dæmi um það er að finna á bls. 242, en þar er talað um mikil-
vægt pólitískt hlutverk æðri embættismanna á íslandi og í Danmörku „eft-
er avskaffandet av enváldet ... som en konsekvens av deras roll under
absolutismen". Þessa fullyrðingu styður Einar með „det faktum att största
delen av de ledamöter som valdes av "allmogen" till nationalförsamlingen
1851 var kungliga ambetsmán", sem erfitt er að skilja á annan hátt en þann
að hann telji að æðri embættismenn hafi verið áberandi í forystusveit þjóð-
kjörinna fulltrúa á fundinum. Ef samsetning þjóðkjörinna fulltrúa á þjóð-
fundi er skoðuð sést aftur á móti að af 36 fulltrúum taldist aðeins einn þeirra,
Kristján Kristjánsson landfógeti, til þess hóps. Auk hans sátu fjórir sýslu-
menn fundinn sem þjóðkjörnir fulltrúar og til að komast að þeirri niður-
stöðu að konunglegir embættismenn hafi verið þar í meirihluta verðum við
að reikna presta, kennara Lærða skólans í Reykjavík og lækna til þess hóps.
Erfitt er að sjá hvaða hagsmuni þeir áttu sameiginlega með hinum öðluðu
háembættismönnum, en yfirgnæfandi meirihluti prestanna sem sat fund-
inn var jafnótengdur venslaneti æðstu embættismannanna og flestir bænd-
arma sem þar sátu. Svipað má segja um þá fullyrðingu að embættismenn
hafi gegnt „framtrádande roll inom politiken" eftir 1851 (bls. 196). Það er