Saga - 2005, Blaðsíða 224

222
RITDÓMAR
vissulega rétt að ýmsir embættismenn voru áberandi á Alþingi íslendinga
á áratugunum eftir þjóðfund, en langflestir þeirra voru konungkjörnir full-
trúar sem í augum stjómarinnar höfðu það helst sér til ágætis að þeir þóttu
trúir taglhnýtingar hermar. Á þingunum frá 1853-1873 sat til að mynda
aldrei nokkur þjóðkjörinn háembættismaður á þingi og aldrei fleiri en einn
sýslumaður í serm, og því á ég erfitt með að sjá að embættismennimir hafi
gegnt nokkru lykilhlutverki í pólitíkinni á þeim ámm, a.m.k. ekki meðal ís-
lenskra „þjóðemissinna".
Flækjan hér er sem sagt sú að fjallað er um nokkra þjóðfélagshópa í einu
án þess að greinilega sé skilið á milli þeirra. Þetta em (a) starfsmenn ríkis-
valdsins í víðasta skilningi þess orðs, eða bæði veraldlegir og andlegir emb-
ættismenn, (b) veraldlegir embættismenn sem áttu að framfylgja skipunum
stjórnarinnar í Kaupmannahöfn og koma boðum til hennar um ástand mála
á íslandi, (c) háembættismenn sem nutu ákveðinnar sérstöðu innan danska
embættismannakerfisins í krafti tignar, og (d) valdamesta ætt tímabilsins á
íslandi, Stefántmgar, sem tengdust innbyrðis í flóknu venslaneti. Þar sem
hagsmunir þessara hópa og afmörkun fellur stimdum saman en stundum
ekki, er oft óljóst hag hverra er verið að verja í þeim dæmum sem nefnd eru
til sögunnar. Þetta er bagalegt því að ein meginspurning bókarinnar er ein-
mitt „vilka intressen ámbetsmannen företrádde i sin ámbetsutövning:
statens, sina egna eller en kombination av dessa" (bls. 23), og því er nauð-
synlegt að stéttgreiningin sé skýr ef færa á embættisfærslu einstaklinga yfir
á heilar stéttir eða þjóðfélagshópa. Þar má benda á sr. Hannes Stephensen
(bls. 213 og áfram), sem sannarlega tilheyrði tengslaneti Stefánunga (hann
var sonur Stefáns Stephensens amtmanns og tengdasonur Magnúsar
Stephensens föðurbróður síns), en var ekki veraldlegur embættismaður og
enn síður aðlaður háembættismaður. Hvaða hagsmuni varði hann þá á
þjóðhmdi og í embættisfærslu sinni sem prestur í Garðaprestakalli á Akra-
nesi? Á hverju byggðist sjálfsmynd hans og hvar skipaði hann sér sjálfur í
flokk; sem afkomandi Ólafs Stefánssonar, embættismaður eða prestur?
Ekki get ég svarað þessum spurningum en myndi samt fara varlega í að
túlka einarða þjóðernisstefnu hans sem merki um „hur invecklat nátverket
var i nationalrörelsen" (bls. 217) eins og Einar gerir, því að erfitt er að benda
á aðra meðlimi tengslanetsins í forystusveit þjóðemisbaráttunnar á árunum
í kringum þjóðfundinn. Eins tel ég að sú staðreynd að Hannes og aðrir
kollegar hans úr prestastétt voru ekki reknir úr embættum eftir þjóðfund
afsanni alls ekki þá viðteknu skoðun að pólitískar ástæður hafi legið að
baki brottvikningu Jóns Guðmundssonar sýslumanns og Kristjáns Krist-
jánssonar fógeta (bls. 229-230), því að staða prestanna í stjórnkerfinu var
allt önnur en hinna veraldlegu embættismanna, og því varð Trampe stift-
amtmanni ekki að ósk sinni þegar hann fór fram á að þeim yrði vikið frá.
Þessi gagnrýni breytir því ekki að rannsókn Einars Hreinssonar er
ágætt framlag til ritunar stjórnsýslusögu 18. og 19. aldar. Hann beinir sjón-
um okkar að mikilvægi vensla í stjórnkerfinu, en þó að þau hafi löngum