Saga - 2005, Page 250

248
RITFREGNIR
andóf gegn eflingu ríkisvaldsins eða kannski öllu heldur sem annar val-
kostur. Þá gátu þær gerst málsvarar hugmynda sem voru töluvert lýðræð-
islegri en þær sem „absolutisminn" stóð fyrir.
Hlutur ritstjórans, Kimmo Katajala, er stór í þessu riti. Hann var leið-
togi verkefnisins, skrifar inngang og niðurstöðukafla auk fjögurra af níu
öðrum köflum bókarinnar og setur hann, og reyndar bókin í heild, fram
afar áhugaverðar hugmyndir um eðli bændauppreisna á Norðurlöndum
og muninn á þeim og bændauppreisnum sunnar í álfunni. Hefðbundið hef-
ur verið að líta á bændur fyrst og fremst sem fórnarlömb og á uppreisnir
þeirra einvörðungu sem viðbrögð við kringumstæðum hvort sem það voru
aðgerðir yfirstéttar eða yfirvalda eða hallæri. En í raun voru þeir sjálfstæð-
ir gerendur sem höfðu sín eigin pólitísku markmið og leituðu bandalags
við önnur samfélagsöfl til að ná þeim fram. Hér birtist kannski meginsér-
kenni bændaupreisna á Norðurlöndum; að bændur voru pólitískt virkir í
hinni hversdagslegu valdatogstreitu og „uppreisnir" þeirra því oft aðeins
einn þáttur í flóknu valdatafli. Þetta leiðir til þess að margt af því sem flokk-
að er sem bændauppreisnir á Norðurlöndum virðist ekki mjög líkt því sem
svo er nefnt sunnar í álfunni.
Bændur á Norðurlöndum tóku oft þátt í átökum á milli einstaklinga eða
fylkinga innan valdahópsins en ekki aðeins sem auðsveipir fylgismenn
heldur sem bandamenn sem vildu fá eitthvað fyrir sinn snúð og reyndu
þannig að tryggja hagsmuni sína. Á því tímabili sem hér um ræðir var oft
ekki vanþörf á þar sem þetta var sá tími þegar nútímalegt ríkisvald var að
verða til á Norðurlöndum sem annars staðar í Evrópu. Samskipti ríkisvalds
og bænda gengur því eins og rauður þráður í gegnum bókina, einkum tog-
streita milli þeirra en einnig á stundum samvinna sem þá var gjarna stefnt
gegn aðlinum og konungur notaði til að styrkja stöðu sína og átti jafnvel
þátt í að koma á einveldi. Bændur voru oft áhugasamir um að styrkja völd
konungs í þeirri von að það drægi úr valdi aðalsins og þeim gjöldum sem
þeir þurftu að standa skil á. Þessar vonir brugðust oft en þó ekki alltaf.
Sérlega áhugaverð er umfjöllun Kenneths Johanssons um „Dacke stríð-
ið" í Suður-Svíþjóð 1542-1543, kennt við leiðtoga uppreisnarmanna. Um
tíma lét nærri að stofnað væri sjálfstætt bændaríki en Johansson skoðar
sögu uppreisnarinnar fyrst og fremst út frá kommúnalisma og líkir henni
við bændalýðveldin í Sviss, Fríslandi og Þéttmerski. í þessum kafla kemur
hvað skýrast fram að bændur gátu verið sjálfstæðir gerendur í stjórnmálum
þessa tíma og haft hugmyndir um skipan samfélagsmála sem voru valkost-
ur á móti eflingu ríksivaldsins án þess að vera afturhaldssamar. íslenskir
sagnfræðingar, sem oft hafa tilhneigingu til að stimpla bændur sem þröng-
sýna og íhaldssama, mættu gjama hugleiða þetta.
Árni Daníel Júlíusson var íslenski þátttakandinn í verkefninu og skrif-
ar hann kaflann „Peasant unrest in Iceland". Fyrirfram hefði maður ætlað
að hér væri ekki um auðugan garð að gresja en út frá því hvernig bænda-
uppreisnir og bændaórói er skilgreindur á Norðurlöndum verður umfjöll-