Íslenzk tunga - 01.01.1961, Page 59

ÚR FÓRUM ORÐABÓKARINNAR II
57
hljóðsins ú í þú at. En sá er, auk annarra vandkvæða, höfuðann-
marki á öllum ofangreindum skýringartilgátum, að þær taka ekki
tillit til þess, sem höf. málfræðiritgerðarinnar tekur þó skýrt fram,
að verið er að bera saman Iöng sérhljóð, ónefjuð og nefkveðin (í
þessu tilviki ú), og að hljóðfræðilegur munur kþú at í aðal- og auka-
setningunni er sýnilega sá einn, að síðara ú-ið er nefkveðið, hitt
ekki.
Þegar árið 1885 kom S. Bugge fram með nýja tilgátu um lausn
þessa vanda — að minni hyggju þá einu, sem er í nokkru samræmi
við hljóðfræðilegt inntak kaflans. Bugge getur þess til, að þúat í
aukasetningunni sé lh. þt. af sögn, sem svarað hafi til fhþ. dúhen,
mhþ. diuhen (diuuien), holl. og lþ. duwen ‘þrýsta, þrúga, slá’. Máls-
greinin Þar var(t) þú at, er fjaðrklœðit þúat merki því ‘þar varst
þú staddur, sem fiðurkoddinn (eða fiðursængin) var bældur’; þt.-
myndin var hafi fallið niður úr tilvísunarsetningunni, eða var í aðal-
setningunni látið taka til hennar líka. Þessi tilgáta skýri og nefjun ú
í þúat, með því að þessi orð, fhþ. duhen o. s. frv., hafi upphaflega
haft n í stofni, < *þunh-.Q
Þess má geta til áréttingar ættfærslu Bugges, að til er i fe. so.
fyý(a)n (þýivan) ‘þrýsta, bæla’, er svarar til fhþ. dúhen, og ffrank.
bethúwen ‘þrúga niður’ er efalaust af þessum sama toga. Um ætt-
ingja þessara orða í öðrum ie. málum er ekki fullvíst. Mér þykir
sennilegast, að þau eigi skylt við gr. túkos ‘hamar’, fsl. túkati
‘þrýsta, berja’, r. tknut ‘slá’. En aðrir telja, að þau séu skyldust so.
þvinga, og væri hún þá komin af ie. *tivenk-; en annars sjást engin
merki um víxlan g og li í þvinga i germönskum málum og því oft
talið, að hún svari helzt til fpers. dwazjati, < ie. *twengh-.
Ekki er þó ofangreind skýring á þúat hnökralaus með öllu, því að
samkvæmt venjulégum hljóðreglum ætti sögnin að heita *þóa, lh. þt.
*þóat (sbr. t. d. ótta < *unhtwö, þótti < *þunhte). Bugge gizkaði
á, að íslenzka sögnin hefði upphaflega verið jan-sögn, líkt og fhþ.
dúlien og fe. þý(a)n, og að það gæti ef til vill skýrt ú-ið. En það
„Blandede sproghistoriske Bidrag,“ Arkiv for nordisk filologi, II (1885),
233—234.