Íslenzk tunga - 01.01.1961, Side 60

58
ÁSGEIK BLÖNDAL MAGNÚSSON
kemur hinsvegar illa heim við endinguna -at í lh. þt., sem ásamt
beygingunni í nýmálinu (-aði, -að) bendir til ö/i-beygingar, eða ef
til vill én-beygingar, í öndverðu. Helzt er því að hugsa sér þá skýr-
ingu á «-inu, að það hafi haldizt í stofni í þeim beygingarmyndum,
þar sem u eða i fór á eftir, og hafi þannig komið upp tvímyndir með
ú og ó, en ú sigrað (sbr. lo. júss í stað *fóss < *funsaR, eftir þgf.
fúsum, flt. fúsir).
En hvað er þá um so. ogfgjþóa og ofþóa, samsetningu þeirra og
tengsl við so. þúa, og hvernig stendur á ó-inu í síðari liðnum? Eg
hef leitt að því nokkrar líkur hér að framan, að og(g)þóa hafi upp-
haflega merkt ‘þrúga, þjaka’, síðar einnig ‘mótþægja, skamma’, og
svarar það til þeirrar merkingarþróunar, sem so. þúa hefur tekið í
nýmálinu. Fyrri liður orðsins, sem heimildarmenn rita ýmist ogg-
eða og-, ætla ég, að sé upphaflega no. ok, og hafi sögnin í öndverðu
heitið *okþóa og merkt ‘þjaka (dráttar- eða áburðardýr) undir
okinu’, síðan almennt ‘þrúga, þjaka’. Mismunandi ritháttur forliðs-
ins, ogg- : og-, bendir sennilega á tvenns konar framburð, [o§:]- :
[o:q]-, sem ef til vill á rætur að rekja til hljóðdvalarbreytingarinnar
(á 15. og 16. öld). Fyrri liður þessarar annarlegu orðmyndar hefur
þá ýmist haldið upphaflegri sérhljóðalengd, slitnað úr tengslum við
ok og orðið ogg-, þ. e. [og]- > [o£:]- (sbr. röksemd : röggsemd),
eða þá fylgt lengdarbreytingunni og harðhljóðið [k] breytzt í óradd-
að linhljóð [§•] og síðan í önghljóð [q].
Svo má virðast sem allt sé ljóst um sagnmyndina ofþóa og að hún
sé frá öndverðu saman sett af ao. of og þóa. Mér þykir þó miklu lík-
legra, að hún sé tiltölulega ung ummyndun á so. og(g)þóa, eins
konar alþýðuskýring á hinum annarlega forlið. Liggja m. a. þau rök
til þess, að engar eldri heimildir geta um þessa orðmynd og að hún
er svæðisbundin við Suðurland vestanvert. Þá þykir mér og líklegt
— af hljóðfarslegum ástæðum — að það hafi verið framburðar-
myndin ogþóa, fremur en oggþóa, sem orðið hafi tilefni þessarar
ummyndunar. Sé ofþóa þannig til orðin, er það jafnframt enn frek-
ari staðfesting á eldri merkingu og(g)þóa, þ. e. ‘þrúga, þjaka’.
Ekki verður úr því skorið með vissu, hvers vegna so. og(g)þóa og