Vera - 01.07.1989, Blaðsíða 38

BÆKUR
Í nafni jafnréttis
Bókrún 1988
149 bls.
lenskar konur. Það er geysilega
margt sem er þess virði að ræða og
athuga í þessari bók og sagnfræði-
taugarnar í mér titra vegna þess að
ég hef ýmsar athugasemdir við
hugmyndir og túlkanir Helgu. Ég
ætla þó að stilla mig og taka til
umfjöllunar aðeins nokkur atriði
sem snerta kvennasögu sérstak-
lega, en mikið væri nú gaman að
efna til málþings um hugmynda-
fræði út frá þessari bók. Það ætti
Helga svo sannarlega skilið fyrir
sitt framtak. En snúum okkur að
efninu.
Þau 200 ár sem skipulögð
kvennabarátta hefur átt sér stað
hafa komið fram margir hug-
myndastraumar og konur verið
langt frá því sammála um mark-
mið og leiðir. Hugmyndaheimurinn
spannar allt bilið frá því að vinna
að aðlögun kvenna að karlaheim-
inum yfir til þess að konur skapi
sér sjálfar sinn heim sem byggist
á reynslu og forsendum kvenna.
í bók sinni tekur Helga á ýmsum
hugmyndum um konur, ýmist til
að gagnrýna þær (t.d. sósíaliskar
hugmyndir) eða til að kynna þær
og ræða (t.d. kvennamenninguna).
Hún eins og fleiri er mjög upp-
tekin af því að skilja og skilgreina
hvernig karlveldi kúgar konur,
hvernig sú kúgun komst á og
hvaða aðferðum hefur verið og er
beitt til að halda konum á,,sínum
stað”. Það má kannski segja að
megin tilgangur Helgu sé að gera
konum ljóst við hvað er að eiga í
baráttunni fyrir kvenfrelsi.
Helga vitnar mjög til sögunnar
og eimitt þar finnst mér víða vera
um fullyrðingar og túlkarnir að
ræða sem draga má í efa og spyrja
spurninga.
Ef ég tæpi á nokkrum slíkum at-
riðum verða fyrst fyrir mér kenn-
ingarnar um mæðraveldið. Það
eru meira en 100 ár síðan kenn-
ingar komu fram um að konur hafi
endur fyrir löngu ráðið ríkjum.
Þær kenningar byggðu að mestu
leyti á fornleifarannsóknum, en
einnig á rannsóknum á indíánum
í N-Ameríku. Allt eru þetta
túlkanir á samfélögum og mann-
vistarleifum (t.d. myndum) sem
benda til þess að konur hafi verið
mjög í hávegum hafðar. Ekkert af
þessu er þó óyggjandi sannleikur.
Meðal Grikkja voru skráðar sagn-
ir um samfélagið á Krít þar sem
konur höfðu mikil áhrif. Mér
finnst vert að staldra við hugtakið
mæðraveldi sem er nú eiginlega
alveg ónothæft orð vegna þeirrar
merkingar sem orðið vald felur í
sér. Vald — veldi, þessi orð fela
í sér stjórnun og kúgun. Nýjustu
túlkanir á fornum heimildum
benda til þess að hin fornu þjóðfé-
lög hafi miklu fremur verið jafn-
réttis-samvinnusamfélög fremur
en að annað kynið hafi verið
ráðandi (Riane Eisler: The Chalice
and the Blade 1987). Eisler hefur
bent á þá hugsanavillu sem fólst í
j)ví að þegar menn sáu aö mann-
vistarleifarnar tilheyröu ekki karl-
veldissamfélagi (lítið um vopn) þá
sögðu menn: Nú þá hljóta kon-
urnar að hafa stjórnað! Einhver
hlýtur að stjórna eða hvað? Hitt er
víst að í hinum forsögulegu sam-
félögum Asíu og Evrópu voru
gyðjur alls ráðandi, hin mikla
móðir, móðir jörð, drottning
himnanna, sem síðar var steypt af
stóli.
Annað atriði sem mér finnst
vert að ræða er túlkun Helgu á því
hvernig karlveldið komst á. Eisler,
sem ég vitnaði til hér að framan,
er með glænýjar kenningar studd-
ar miklum rannsóknum um það
efni, sem ég get ekki gert grein
fyrir hér, en byggjast á því að
jaðarþjóðir eins og t.d. Gyðingar,
Aríar og Dórar hafi ráðist inn á
menningarsvæði gyðjanna. Á
mjög löngum tíma hafi ólík trúar-
brögð og mismunandi menning
tekist á, sem meöal annars endur-
spegiast í Biblíunni og í bók-
menntum Grikkja hinna fornu
(Óresteian). Það er sem sagt talið
nú að þróun karlveldisins hafi
tekið mun lengri tíma en áður var
haldiö.
Helga setur þróunina upp sem
eins konar byltingarskeið sem
hafi orðið fyrir 5000, 2000 og um
það bil 500 árum, og hin nýjasta
sé nýhafin. Það er einkum bylting
númer tvö sem vefst fyrir mér þar
sem vitnað er til þess þegar Grikk-
ir settu karlguöi á stall og viku
gyðjum til hliðar (bls. 91). Vissu-
lega höfum við orðið fyrir miklum
áhrifum frá Grikkjum en ég spyr
hvort áhrifin frá Gyðingum hafi
verið minni? Gyðingar höfðu
nokkru á undan Grikkjum vísað
karlkyns og kvenkyns guðum á
dyr og sett til hásætis guð al-
föður, reiðan, refsandi og krefj-
andi. Sá guð ríkir nú yfir sálum
milljóna manna.
Það var víðar en hjá Grikkjum sem
svipuð breyting átti sér stað.
Rómverjar, sem óneitaniega
höfðu mikil áhrif á okkar menn-
ingarheim, tóku upp ýmislegt sem
þeim fannst gott hjá öðrum þjóð-
um, þar á meðal dýrkun á gyðj-
unni ísis sem talin er vera
fyrirmynd Maríu meyjar. Hin
góða móðir hefur nefnilega lifað
þetta allt af, þótt mjög sé að
henni þrengt nú á dögum.
Enn eitt sögulegt atriði sem mig
langar til að nefna og nokkrum
sinnum kemur við sögu hjá Helgu
eru galdraofsóknirnar. Hún full-
yrðir býsna mikið um þær og segir
m.a. að þekking kvenna um tak-
markanir barneigna og fóstureyð-
ingar hafi farið á bálið með þeim
kónum sem voru brenndar (bls.
16). Þetta gildir um vissa hluta
Evrópu þar sem ofsóknirnar
geisuðu en annars staðar, t.d. í
Frakklandi, tókst býsna vel að
halda í þekkinguna enda hafa
kristnir menn löngum átt banda-
mann í Biblíunni sem kennir
hvernig komast má hjá barneign-
urn. Helga nefnir að menn telji aö
allt að 6 milljónir manna hafi lent
á bálinu, en nú segja nýjustu rann-
sóknir (Heinsohn og Steiger 1985)
að talan nemi um hálfri milljón
(vitað er um 100.000 dóma í
Evrópu). Það sem ég vi) benda á
með þessu atriði er að Helga virð-
ist ganga út frá því að allar konur
hafi búið við þessar hörmungar og
greinir hvorki á milli svæða né
tíma.
Margt mætti segja um umfjöllun
Helgu um feður sósíalismans (þar
á hún við Marx, Engels og Lenín)
og þær stöllur Klöru Zetkin og
Alexöndur Kollontaj. Helga sýnir
fram á hve takmarkaðar hug-
myndir þessara karla voru um
konur og að Lenín var hið versta
karlrembusvín. Þessir menn voru
allir börn síns tíma eins og kon-
urnar og það má ekki gleymast að
það sem þeir (t.d. Engels og
Bebel) lögðu af mörkum til
kvennabaráttunnar hafði gífurleg
áhrif og varð til aö vekja konur til
umræðu, hvað sem segja má um
hugmyndir þeirra. Eins var með
Klöru Zetkin. Þrátt fyrir hennar
hollustu við sósíalismann var hún
þeirrar skoðunar að konur þyrftu
að vera í sérstökum samtökum og
hún varð að berjast fyrir þeirri
skoðun sinni.
Nokkur orð að lokum um ís-
lenskar konur. f fyrirlestri þeim
sem Helga hélt á Nordisk Forum
kemur ntargt athyglisvert fram en
þar gætir líka óþarfa ónákvæmni
og jafnvel rangfærslu. Hún segir
t.d. að ritið Malleus Maleficarum
(Nornahamarinn), sem var grund-
vallarrit galdraofsóknanna, hafi
verið þýtt á íslensku en það kann-
íslensk kvennahreyfing er um
margt sérstök. Hér hafa verið
farnar óvenjulegar leiðir í
kvennabaráttunni eins og við vit-
um. Eitt er það þó sem við höfum
lagt litla rækt við, en það er hug-
myndafræðileg umræða og fræði-
legar rannsóknir. Kvennahreyf-
ingu, án hugmyndafræði og um-
ræðu um hana, gæti hæglega borið
af leið og því er nauðsynlegt að
bæta þar úr. Ein af fáum undan-
tekningum í íslenskri kvenna-
baráttu er Helga Sigurjónsdóttir
kennari, sem var meðal stofnenda
Rauðsokkahreyfingarinnar á sín-
um tíma og hefur síðan þá fylgst
vel með straumum og stefnum,
kynnt skoðanir sínar og verið
ódeig við að standa fyrir máli
sínu.
Fyrir síðustu jól kom út bók
með greinum og fyrirlestrum sem
Helga hefur ritað og haldið á
tímabilinu 1981-1988. Bókin
spannar tímann frá því að verið
var að undirbúa stofnun Kvenna-
framboðsins í Reykjavík og fram
til Nordisk Forum á síðasta ári.
Eins og gefur að skilja hefur ýmis-
legt breyst á þessum árum og ís-
lenskar konur verið á hraðleið
fram og upp. Það er gaman að sjá
hve skoðun Helgu á íslenskum
konum hefur breyst á þessum
tíma. I grein frá júlí 1982 segir
hún: ,,Ef til vill eru íslenskar
konur hvað kúgaðastar og bceld-
astar allra kvenna á norðurhveli
jarðar hvað sem líður hugmynd-
inni um hina sterku, norrœnu
kvenhetju úr íslendingasögun-
um”(bls. 34). Sex árum síðar segir
Helga: ,,Þrátt fyrir slæm kjör
kvenna hið ytra hafi þær í 1000 ár
haldið betur reisn sinni og and-
legum styrk en kynsystur þeirra í
grannlöndunum. Þess vegna
sungu þær galvaskar á Lækjartorgi
í Reykjavík í kvennafríinu 1975:
,Já ég þori, get og vil” (bls.
148). Vatnið rennur til sjávar sem
betur fer.
Helga skiptir bókinni upp f
kafla eftir efni. Fyrst fjallar hún
um hugtökin kvennamenningu og
kvennavöld, þá jafnrétti eða kven-
frelsi, kvenfrelsi og sósíalisma,
feðraveldi — karlveldi-bræðralag,
klám og klámiðnað og loks ís-
38