Vera - 01.06.2001, Blaðsíða 69

hamingju og sjálfsmyndar í ástinni en
er hafnað bæði af karlmanninum Ant-
oni og karlveldinu sem útilokar ástina,
tilfínningaflæðið. Sömuleiðis tengir
Helga kenningar Luce Irigary um
augnaráðið við Öldu, en 44 ára upplifir
hún sig sem ótrúlega gamla og ógeðs-
lega. Um leið og hún hættir að vekja
athygli karla er lífi hennar lokið og hún
deyr í lok sögunnar. Henni tekst ekki
að finna tilfinningunum farveg en text-
inn gerir það með ljóðrænu og stöð-
ugu uppbroti. Skortur Öldu á sjálfs-
mynd, stað innan samfélagsins, á sér
samsvörun í Ijóðum Guðbjargar Árna-
dóttur frá 19. öld en samkvæmt grein-
inni Föðurlandið besta er eina föðurland
hennar á himnum, hjá Guði. Varðandi
konur og aldur er greinin í kvöld er ég
fimmtug sérstaklega áhugaverð. Þar
segir Helga afmælisljóð kvenna sér-
staka bókmenntagrein þar sem þrátt
fyrir sátt á ytra borði megi oft greina
líkamlegan óhugnað tengdan aldri,
sérstaklega fimmtugsafmælum!
\ Lítill frændi
laðarstaða kvenna er tvíbent, með
gagnrýni sinni og niðurrifi (hlátri) eru
þær hættulegar samfélaginu og eiga á
hættu að vera hafnað af því. Alda í
Tímaþjófnum, ofurseld karlveldinu, ríf-
ur það niður með háði. Það leiðir hug-
ann að greininni Sáuð þið fiana systur
mína? um smásögu lónasar Hallgríms-
sonar Grasaferð sem Helga telur nýstár-
legri en ætlað hafi verið.
Þar rekur Helga hvernig frændinn í
sögunni verður að karlmanni fyrir
milligöngu systurinnar sem á táknræn-
an hátt leiðir hann upp fjallið. Hún er
eldri og hann biður um viðurkenningu
hennar, tileinkar sér sýn hennar og
miklar sjálfan sig á hennar kostnað.
Hún lætur undan en mótþrói hennar
kemur fram í tungumálinu. Hún gerir
stöðugt grín að litla frændanum sem
ýmist skilur ekki neitt eða reynir að
þagga niður í henni. Greinar Helgu um
Tímaþjófinn og Grasaferð eru mjög ít-
arlegar og fræðilegar og er þá ekki átt
við að þær séu erfiðar, ruglingslegar
eða þungar. Hugsun þeirra er óhefð-
bundin og við lestur greinanna afhjúp-
ast hversu erfitt er að sjá, vegna sam-
félagslegrar bælingar, það sem virkar
fullkomlega augljóst þegar búið er að
benda manni á það.
Ofsafengin vidbrögd
f formála að Speglunum lýsir Helga
samhengi greinanna og viðbrögðum
við þeim en þær hafa, að einni undan-
skilinni, birst áður í ýmsum ritum. For-
málinn kallast á við grein í eftirmála,
Mikið skáld og fiámenntaður maður. fslenski
skólinn í íslenskri bókmennlafræði þar sem
Helga ræðir og túlkar viðbrögð við
skrifum sínum. Furðu vekur hversu
hörð þessi viðbrögð eru en í umræðu
sinni um kvenrithöfunda segir hún ó-
meðvitaða andstöðu eða áhugaleysi
karla mest áberandi. Viðbrögðin túlkar
hún sem varnarhátt og fordóma, ís-
lendingar byggja sjálfsmynd sína á
tungumáli og bókmenntaarfi sem ekki
megi hrófla við. Eins hafi heimspeki-
leg hugsun orðið útundan vegna dýrk-
unar þjóðarinnar á frásagnarforminu.
Lengi vel hafi rannsóknir á bókmennt-
um miðast við höfundinn, leitað var
að höfundum íslendingasagna og til-
gangur höfundar álitið meginmarkmið
rannsóknar. Nútímabókmenntafræði
sem álfti merkingu texta samspil
margra þátta hafi því mætt andstöðu
og fordómum, sérstaklega þegar fræði-
konan Helga Kress beitti útlendum
kenningum fræðikvenna á stolt okkar,
bókmenntaarfinn.
Karl og kerling
Viðbragðaramminn speglar síðan aðra
gegnumgangandi umræðu safnsins
um konur andspænis bókmenntahefð
og bókmenntastofnun. Bókmennta-
stofnuninni tilheyra þeir sem móta
gildismat varðandi bókmenntir svo
sem útgefendur, fjölmiðlar, skólar, rit-
höfundar og bókmenntafræðingar. Þó
kvennabaráttan hafi örvað konurtil
skrifa, breyttust viðhorf bókmennta-
stofnunarinnar ekki í takt við breytta
tíma. Samkvæmt hefð voru konur ekki
skáld og neikvæð viðhorf til kvenna
birtust m.a. f þvf að oft var fjallað um
fleiri en einn kvenhöfund í sama rit-
dómi og skáldskap kvenna lýst sem
kvenlegum, litlum, smáum og snotr-
um. Oftar en ekki yfirsást ritdómend-
um kvenfrelsisboðskapur og hlutur
kvenna var gerður enn minni í bók-
Bókmenntastofnun-
inni fannst betra að
hafa málvillu í Ijóði
en þá „ósmekklegu"
hugsun að kona
girnist karlmenn.
menntasögu en hann raunverulega var.
Á tímum kvenfrelsis 1960-1970 var
kerlingarbókaumræða allsráðandi eins
og kemur fram í greininni Bækurog
„kellingabœkur". Ker 1 ingarbókaumræðan
tengdist konum sem byrjuðu seint að
skrifa, svo sem Guðrúnu frá Lundi, og
bókum sem fjölluðu um konur og
hversdagslegan veruleika. Sett var
samasemmerki milli bókmennta eftir
konur og lélegra bókmennta og voru
viðurkenndir kvenrithöfundar álitnir
undantekningin frá reglunni.
Afskipti bókmenntastofnunarinnar
hafa þó ekki einskorðast við kvenhöf-
unda eins og sjá má í greininni Gwmti
girnist mær. Þessari Ijóðlínu Bjarna
Thorarensen sem svo hljóðar í eigin-
handriti skáldsins á kvæðinu Eldgamla
ísafold breytti bókmenntastofnunin í
málvilluna „gumar girnast mær" og er
fróðlegt að lesa flókinn rökstuðning
fyrir breytingunni. Bókmenntastofnun-
inni fannst betra að hafa málvillu í
Ijóði en þá „ósmekklegu" hugsun að
kona girnist karlmenn. Reyndar er kon-
an fjallkonan, ímynd landsins, sem
saknar sona sinna erlendis en hvað
um það, íslendingar hafa sungið þenn-
an ritskoðaða „þjóðsöng" vitlaust í 150
ár. Eins var kaflinn um Ijóðaþýðingar
systurinnar f Grasaferð felldur út f ís-
lenskri lestrarbók Sigurðar Nordals og
rekur Helga samdóma álit þriggja pró-
fessora fyrir þessum hluta sem galla á
sögunni.
Umfjöllun sína um konur and-
spænis bókmenntastofnun og bók-
menntahefð styður Helga mörgum
dæmum úr útgefnum sem óútgefnum
textum. Hún vitnar í ritdóma, fræði-
menn, rithöfunda og aðra sem koma
við sögu. Þannig fellir hún bók-
menntastofnunina á eigin bragði.
Beinar tilvitnanir sýna hversu órök-
studd og fordómafull umræðan hefur
verið. Endalausar klifanir um til dæm-
is kerlingabækur þar sem einn tyggur
upp eftir öðrum verða með hverju
dæmi fyndnari og fáránlegri. Og dæm-
in eru mörg. Er því ekki táknrænt að í
stað alvarlegrar Ijósmyndar á bakkápu
er mynd af prófessornum og höfundi
bókarinnar skellihlæjandi?
I