Vera - 01.06.2001, Blaðsíða 68

Bókmenntir
Inga Ósk Ásgeirsdóttir
ENDURSPEGLUN
Speglanir eftir Helgu Kress
Rannsóknastofa í kvennafræðum, 2000
Speglanir er þriðja geinasafn Helgu Kress,
prófessors í bókmenntafræði, um kvenna-
rannsóknir og íslenskar bókmenntir og inni-
heldur það 14 greinar fró órunum 1977-
1 999. I fyrri söfnunum tveimur, Móttugum
meyjum og Fyrir dyrum fóstru, fjallar hún um
konur og kynferði í fornbókmenntum en í
Speglunum um 1 9. og 20. aldar bókmenntir.
Saman mynda söfnin gott yfirlit yfir umfangs-
mikið starf Helgu ó þessu sviði en auk þess
hefur hún m.a. þýtt skóldsöguna Sérherbergi
eftir Virginíu Woolf og gefið út bækurnar
Draum um veruleika með smásögum eftir ís-
lenskar konur og Stúlku, safn Ijóða eftir ís-
lenskar konur. Skrif Helgu hafa kynnt fem-
inískar rannsóknir og breytt hefóbundnum
vfóhorfum til íslenskra bókmennta og bók-
menntahefóar. Að baki þeirra liggur mikil
rannsóknarvinna og hefur Helga dregfó fram
í dagsljósfó algerlega gleymd verk eftir konur
og bent á þann fjársjóð sem er að finna í
IjóSum og bréfum kvenna í handritum.
Þróun kvennafræða
f upphafsgreininni Kvennarannsóknir íbókmenntum frá 1977
lýsir Helga þróun fræðanna og hvata þeirra en samfara
kvenfrelsisbaráttunni urðu bókmenntir kjörinn efniviður fyr-
ir sjálfsleit kvenna þar sem þær greina frá einkalífi og við-
horfum, meðvituðum og ómeðvituðum. Helga segir tvær
nálganir ríkjandi í kvennarannsóknum á þessum tfma. Ann-
ars vegar voru skoðaðar kvenlýsingar í bókmenntum en
bækur voru samkvæmt hefð skrifaðar af körlum fyrir karla. í
þeim lýsingum eru staðlaðar kvenímyndir ríkjandi; skassið,
skækjan og gyðjan. Konur eru skilgreindar út frá körlum,
sem eiginkonur, mæður, dætur, og líkamlegar lýsingar eru
einkennandi. Sem dæmi um gyðjumyndina tekur Helga
fjallkonuna í íslenskri Ijóðagerð og segir kúgun felast í upp-
hafningunni, venjuleg kona stenst ekki samanburð við þá
yfirnáttúrulegu. Umfjöllun Helgu um tvær viðtalsbækur í
greininni Konan bak við skáldið lýsir hvernig konurnar eru í
raun áfram bak við eiginmennina í bókunum.
Hins vegar voru skoðaðar kvennabókmenntir, bók-
menntir eftir konur, með vitundargreiningu að markmiði.
Vitundargreiningin rannsakar hvernig höfundur skynjar
heiminn á ákveðnum tíma. Þá er tungumálið lagt til grund-
vallar og athuguð merking texta á innra og ytra borði.
Þannig megi sjá ákveðin stílbrögð sem einkenni texta eftir
konur svo sem umsnúning hefðbundinna hugmynda og aft-
urvirka skynjun þar sem persóna upplifir sig eftir á.
Helga Kress tekur vitundarnálgunina fram yfir kvenlýs-
ingarnar enda mjög meðvituð um tungumálið. í tveimur
greinum um Svövu Jakobsdóttur fjallar Helga um hnitmið-
aðan stíl Svövu. Svava hafnar raunsæislegri frásagnarað-
ferð, tjáir kvenlega reynslu með fantasíu og dregur fram
hvernig hefðbundnar karlveldisklifanir stjórni hugsuninni. í
annarri greininni gagnrýnir Helga mjög slæma norska þýð-
ingu ivars Eskeland á Leigjandanum eftir Svövu og bendir á
tilhneigingu smáþjóða til að fagna gagnrýnislaust öllum
þýðingum á verkum sínum.
f samræmi við þróun feminfskra rannsókna innan bók-
menntafræðinnar verður nálgun Helgu táknfræðilegri þegar
á líður. í því felst meðal annars að andstæðunni karl/kona
er hafnað og hið kvenlega ekki tengt kyni heldur jaðarstöðu.
Samkvæmt kenningum Júlíu Kristevu, sem Helga kynnir í
greininni Líkami móðurinnar og lögmál föðurins, veitir skáld-
skapur útrás því sem samfélagið bælir. Þannig tengist
myndmál, hrynjandi, þagnirog margræðni skáldlegs máls
frumbernskunni og þeim orðlausa heimi nálægðar og gleði
sem við máltöku og inngöngu í samfélagið er bældur.
Ást og aldur
Helga tengir kenningar táknfræðinnar íslenskum bókmennt-
um. Greinin Dæmá til að hrekjast fjallar um Tímaþjófinn eftir
Steinunni Sigurðardóttur. Þar vinnur Helga með kenningar
Kristevu og Rolands Barthes um ástina og skort á ást sem
meginvanda nútímamannsins. Aðalpersónan Alda leitar
68