Vera - 01.08.2003, Side 70

Úlfhildur Dagsdóttir
/ KVIKMYNDIR
Lars von Trier 2003
Cannes hátíðin í ár var nokkuð undarleg og sér ekki fyrir endann á því. Fyrir utan áhyggjur
af vaxandi hlutfalli stórmynda og fjölmiðia og minnkandi hlutfalli kvikmyndaunnenda, þá
sveif Iraksstríðið yfir vötnum með tilheyrandi fordómum gagnvart Bandaríkjunum. Dogville,
eða Hundavík, Lars von Triers hristi síðan enn frekar upp í eldfimu ástandi. Myndin er
harkaleg gagnrýni á Bandaríkin en Trier hefur aldrei þangað komið og játar fúslega að
myndin sé afkvæmi hugmynda hans um landið sem hann hefur meðal annars fengið í
gegnum bandarískar kvikmyndir.
Margir spáðu myndinni öruggum sigri en svo fór þó ekki
og Elephant, eða Fíll, Gus van Sants hlaut pálmann gullna.
Lars von Trier er einn af fáum leikstjórum nútímans
sem tekst að samræma listrænan tilraunastíl efni sem er
fengið beint upp úr vinsælum afþreyingarformum. Trier
vinnur markvisst með hefðbundnar kvikmyndategundir
og form og brýtur þær síðan upp með framúrstefnulegri
notkun myndavélarinnar. Þannig er úrvinnslan alltaf
tvöföld, annarsvegar hvað varðar sjálft formið, formúluna
eða frásögnina og hinsvegar hvað varðar miðilinn,
myndmálið og myndatökutæknina.
Þessi tvöfalda úrvinnsla er einkenni á öllum myndum
Triers. Fyrsta mynd hans, The Element of Crime frá 1984,
vísaði til vísindaskáldskapar, Europa frá 1991 notaði sér
noir hefðina og Breaking the Waves (1996) er fyrst og
fremst ýkt melódrama. Sú mynd varð fyrsta alþjóðlega
stórmynd Triers og olli miklum öldugangi meðal
gagnrýnenda og áhorfenda. Tækni Triers pirraði fólk, og
þótti mörgum handtökin bera merki yfirborðsmennsku
og 'stæla'. En snilld Triers felst einmitt í þessari fullkomnu
samræðu og togstreitu efnis og stils þar sem myndatakan
og tæknin unnu markvisst að því að hafna öllum
einföldum niðurstöðum. Stíll Triers naut sín síðan ákaflega
vel í dans- og söngvamyndinni Dancerin the Dark (2000),
eða Dansarinn í myrkrinu, sem er íslendingum kunn fyrir
hlutdeild Bjarkar.
Báðar þessar myndir falla að forminu til í flokk
hefðbundinna kvennamynda, sem ég hef áður fjallað um
hér í Veru. Þó dytti engum til hugar að kalla þessar myndir
Triers kvennamyndir. Báðar vöktu myndirnar athygli fyrir
að sýna fórnfýsi og þjáningar kvenna og þótti leikstjórinn
ganga ansi langt í þessu hugðarefni sínu - alla leið út í það
að ætlast til að leikkonur hans væru álíka fórnfúsar og
tilbúnar að þjást. Minnir sú umræða ekki lítið á klassíska
umræðu um Hitchcock og leikkonur/kvenpersónur hans.
Á hinn bóginn má ekki gleyma því að þarna bjóðast
óvenju mögnuð kvenhlutverk, auk þess sem hefðbundin
kvennaform fá uppreisn æru en slíkt er ekki lítils virði í
karlmiðjuðum heimi kvikmyndanna. Og þá er komið að
umfjöllun um Dogville sjálfa og vil ég byrja á því að vara
lesendur við: ég kem til með að gefa endinn upp!
Hefnt fyrir þjáningar kvenna
Það vakti eðlilega nokkra athygli þegar fréttist að
leikkonan Nicole Kidman myndi leika aðalhlutverkið í
næstu mynd Triers, og eins og búast mátti við þarf
persóna hennar að þjást mikið og fórna miklu. Myndin
fjallar í stuttu máli um það að til smábæjar í Banda-
ríkjunum á kreppuárunum kemur ókunn glæsileg kona og
biður hælis. Þorpsbúar eru tortryggnir en taka við
stúlkunni, að því tilskyldu að hún aðstoði fólk við vinnu
sína. En svo er stúlkunni nauðgað af einum karlanna í
þorpinu og eftir það hraðversnar ástandið, stúlkan verður
skyndilega blóraböggull fyrir allt sem úrskeiðis fer, auk
þess sem hún er gerð að einskonar þræli þorpsins, læst í
járn og stöðugt nauðgað af karlfénaði bæjarins. Og allt
þetta fyrirgefur hún af, að því er virðist, linnulausu
þolgæði.
Þegar hér var komið sögu fór um undirritaða: ætlaði
Trier einu sinni enn að láta mig horfa upp á þjáningar og
fórnir konu og láta hana svo deyja? En nei, það gerði hann
nefnilega ekki að þessu sinni því í Ijós kemur að stúlkan er
dóttir mafíuforingja og hafði flúið vegna þess að hún gat
ekki hugsað sér að taka þátt í 'starfi' hans. Eftir langa
umhugsun og umræður við föður sinn um fyrirgefningu
og réttlæti ákveður hún að á henni hafi verið brotið og
hún fyrirskipar að bænum skuli eytt og bæjarbúum
slátrað! Aldeilis hressandi uppákoma það, og konu fannst
hún hafa hefnt fyrir þjáningar hinna kvennanna líka.
Eins og gefur að skilja fögnuðu Bandaríkjamenn
myndinni lítið enda lítt tilbúnir til að taka við gagnrýni á
föðurlandið um þessar mundir og ætla ég ekki að
endurtaka þær eiturgusur sem úr þeirri áttinni komu.
Danir hinsvegar glöddust mjög, lásu fjölbreytta
samfélagsgagnrýni út úr myndinni (lesist: ekki bara sem
árásá Bandaríkin) og þótti mörgum sem Trier hefði loksins
náð að sýna hvað í honum býr. Ég get ekki verið annað en
sammála því, myndin er, fyrir utan þættina Riget, það
besta sem frá Trier hefur komið, ekki síst vegna
sviðsetningarinnar en eins og frægt er orðið er myndin öll
tekin í stúdíói á mjög einföldu sviði þarsem útlínur gatna
og húsa eru teiknaðar með hvítum línum á svart gólf.
Þetta gerir það að verkum að allir eru eiginlega alltaf á
'sviðinu' og að áhorfandinn getur fylgst með mörgum
atburðarásum í einu.
Og það er ekki lítið að halda athygli áhorfandans á
svona einfaldri senu í heila þrjá tíma, og það gerir Trier
með ágætum - án hlés, þvf blessunarlega sá ég myndina í
alvöru dönsku kvikmyndahúsi sem er fullkomlega laust
við eyðileggingastarfsemi íslenskra bíóa.
Og Nicole Kidman? Aldrei verið betri.
70/4. tbl. / 2003 / vera