Vera - 01.10.2004, Blaðsíða 17

/ KARLMENNSKA OG OFBELDI /
» Af hverju nauðga karlar? er spurning sem Guðrún Margrét Guðmundsdóttir
mannfræðingur velti fyrir sér í MA ritgerð sem hún lauk sl. vor og gengur þar út frá
þeirri staðreynd að nauðgun sé kynbundið menningarfyrirbæri og eitt skýrasta birt-
ingarform karllægra yfirráða í samfélaginu. Fyrir utan fræðilegar kenningar er í rit-
gerðinni að finna opinberar tölur um nauðganir á íslandi og vangaveltur um sögu-
legt og hugmyndafræðilegt samhengi núgildandi nauðgunarlöggjafar. En það sem
vakti mestan áhuga okkar eru kaflarnir um karlmennskuna sem fyrirbæri og tengsl
hennar við ofbeldi og nauðganir. VERA ræddi við Guðrúnu um rannsókn hennar og
hin karllægu sjónarmið samfélagsins sem hún segir að við sjáum oft ekki frekar en
fiskarnir sjá ekki sjóinn sem þeir synda í því sjórinn er tilvera þeirra.
„Karlamenningin er stútfull af ofbeldi,
mis greinilegu. Við virðumst bara ekki sjá
það af því að karllæg hugsun er hlut-
laus,” segir Guðrún þegar hún reynir að
koma í orð öllum fræðilegu hugsununum
sem hún hefur skrifað um í 130 síðna rit-
gerð. „Stríð er auðvitað skýrasta dæmið
um karllæg svið tilverunnar þar sem of-
beldi er normaliserað. En við getum tek-
ið einfaldari dæmi, eins og hnefaleika
eða fótbolta sem njóta óhemju vinsælda
en eru afskaplega ofbeidisfullar íþróttir.
Sama er að segja um viðskiptaheiminn,
hann er uppfullur af karllægum keppn-
isanda og ofbeldi, til að mynda misnotk-
un á fólki í þriðja heiminum.
Hugmyndina að ritgerðinni segist hún
hafa fengið í kringum Eldborgarhátíðina
sem var haldin um verslunarmannahelgi
fyrir nokkrum árum, þegar í fjölmiðlum
var stöðugt verið að ræða um nauðganir
sem hrylling en samt væru þær eðlilegur
fylgifiskur útihátíða. „Það var aldrei rætt
um að hægt væri að koma í veg fyrir
nauðganir með því að hafa áhrif á þá
sem nauðga, þ.e. karlmenn. Reyndar
bentu Stígamót á ábyrgð gerenda en sú
umræða vakti reiði margra, það fannst
mér skrýtið. Stígamót lögðu einnig á-
herslu á að nauðgun hefði ekkert með
kynlíf að gera, hún tengdist bara vald-
níðslu og löngun til að drottna. Ég var
ekki sammála þessu því í raun er þetta
náskyld „athöfn” fyrir karlmanninn sem
nauðgar þó hún eigi ekkert skylt við kyn-
líf fyrir konurnar. Eftir þetta fór mig að
langa til að vita hvað færi fram í höfðinu
á mönnum sem geta hugsað sér að
framkvæma nauðgun og hversu ólíkar
þær væru hugmyndum fólks almennt.
Þess vegna setti ég fram rannsóknar-
spurninguna: Af hverju nauðga karlar?”
Hin ósýnilega karllæga hugsun
Rannsóknin leiddi Guðrúnu fljótlega að
því að skoða menninguna og hug-
myndafræði samfélagsins þar sem öll
hegðun er félagslega mótuð og stýrt af
ómeðvitaðri gerð sem beinir gjörðum
fólks í vissan farveg. Hún leitaði í smiðj-
ur fræðimanna eins og Pierre Bourdieu,
Michel Foucault og Catharine MacK-
innon sem öll hafa bent á að karllæg
uppbygging samfélagsins hafi áhrif á
alla hugsun.
„Bourdieu heldur því fram að félags-
gerðin sé ósýnilegt afl sem liti alla hugs-
un fólks, svo og stofnanir samfélagsins
og að þessi hugsun sé karllæg. Félags-
gerðin varð til vegna þess að einn hópur
fékk vald til að skilgreina veruleikann út
frá sínum forsendum og jafnframt vald til
að útiloka aðrar skilgreiningar. Frá
aldaöðli hafa karlmenn haft vald til að
skilgreina tilveruna, þess vegna eru
karllæg yfirráð ríkjandi og hugsun um til-
veruna karllæg. Sú hugun staðsetur kon-
una ávallt sem seinna og ómerkilegra
tvenndarparið og er greipt inn í stofnanir
eins og kirkjuna, laga- og réttarkerfið,
skólakerfið o.s.frv. Bourdieu segist alltaf
hafa undrast hollustu fólks við þessa
samfélagsskipan og hlýðni við reglur
samfélagsins, bæði skráðar og óskráðar,
sérstaklega þar sem þar ríki gríðarlegt
misrétti gagnvart sumum hópum. Vand-
inn sé hins vegar sá að undirokuðu hóp-
arnir sjái heiminn með sömu augum og
þeir sem valdið hafa og taki því þátt í
eigin undirokun. Hann segir að flestar
breytingar sem hafi orðið á högum
kvenna á síðustu öld séu yfirborðsbreyt-
ingar þar sem þær hafi ekki haft áhrif á
karllæga gerð samfélagsins. Eina raun-
verulega breytingin sé að þessi karllægu
yfirráð eru ekki lengur óvéfengd.
Mér fannst kenningar Foucault um
nýja valdakerfið líka athyglisverðar en
hann heldur því fram að valdið komi ekki
lengur að ofan heldur felist í samskiptum
og að í öllum samskiptum felist vald. Til
að greina valdið þarf að rekja það sem
ferli upp á við þar til komið er til valdhafa
hverju sinni. Við trúum á frelsi einstak-
lingsins og rétt fólks til að vera á öðru
máli en að hans mati er andóf við ríkj-
andi hugmyndir hluti af valdakerfinu því
það friðþægir okkur að við skulum hafa
rétt til að vera á móti. Ríkjandi vald held-
ur einmitt valdi vegna andófs og gerir
það einnig ósýnilegt.”
Þurfum femínísk gleraugu til að sjá
ranglætið
í fræðunum er talað um habitus en það
er hegðun sem fólk lærir af umhverfinu,
m.a. í formi þögulla skipana sem smjúga
inn í vitundina án þess að fólk átti sig á
þeim. Bourdieu kallar þetta táknræna
valdbeitingu en á þennan hátt lærir fólk
t.d. hvað er samþykkt kynhegðun.
Habitus kvenna setur hömlur og tak-
markanir á líkama þeirra sem leiðir til
undirgefni og birtist í líkamstjáningu, t.d.
því að líta undan þegar karlmaður horfir
á þær, láta körlum eftir orðið og að sitja
með krosslagða fætur. Á meðan fá karl-
menn meira svigrún til að vera háværir
og taka pláss og sú táknræna valdbeit-
ing festist í sessi vegna hollustunnar
vera / 5. tbl. / 2004 /