Andvari - 01.01.2010, Blaðsíða 64

62
JÓN KARL HELGASON
ANDVARI
Þá vaknaði Jakob af svefni sínum og mælti: „Sannarlega er Drottinn á þessum stað
og ég vissi það ekki.“
Og hann varð hræddur og sagði: „Hversu óttalegur er þessi staður. Hér er vissulega
Guðs hús og hlið himins." (28:11-17)
Líkt og James L. Kugel rekur í nýlegu riti um Jakobsstigann var hann túlk-
aður með margvíslegum hætti af elstu biblíutúlkendum, allt frá því að vera
einfaldlega hlið himnaríkis til þess að vera tákn fyrir hvikult veraldargengi
(eða tröppugang) hinna tólf ættkvísla ísraels í veraldarsögunni en þar skipti
höfuðmáli að englarnir fara ekki bara upp heldur líka „ofan eftir stiganum“.3
í Vikivaka er augljóslega gengið út frá fyrri túlkuninni - hinir framliðnu „lesa
sig upp stigann í áttina til eilífrar sælu og annars frelsis“ (s. 221) - en um
leið er athyglisvert að grafarbúarnir skuli vera tólf að tölu, jafnmargir sonum
Jakobs.
Eldsneyti dýrðareldsins
Tvær óvenjulegustu afturgöngurnar sem koma upp úr gröfunum á Fokstöðum
eru hauslaus búkur og búklaust höfuð. Þessir tveir líkamspartar tilheyra hvor
sínum einstaklingi. Höfuðið reynist vera af Gretti Asmundarsyni og talar það
löngum stundum við Jaka, meðal annars um gloppurnar í varðveittri gerð
Grettis sögu. Hins vegar fæst aldrei botn í hvaða heiti búkurinn gegndi í lif-
anda lífi en í rás sögunnar hleypur hann í spik og verður táknmynd hreinna
líkamlegra hvata. Lýsing Jaka á þeirri aðferð sem hinar afturgöngurnar nota
til að fóðra búkinn er til marks um það. Silfurtrekt er komið fyrir í vélindanu,
„og niður um þetta málmgin hellti Þorgerður húsfreyja hæfilegum sopum,
fyrst mjólk, sem að vísu hvarf ofan í hann, en virtist ekki auka honum gleði,
þar næst víni, sem hann tók við spriklandi af kátínu og strauk sig um kvið-
inn“ (s. 140). Ég hef í grein í Skírni tekið þessa lýsingu sem dæmi um súrreal-
ísk einkenni í textanum og birt til skýringar tvö sýnishorn úr málverkinu
Dómsdegi (1482 eða síðar) eftir hollenska málarann Hieronymus Bosch, einn
af áhrifavöldum evrópskra súrrealista tuttugustu aldar. Á myndinni má meðal
annars sjá rauðlitaðan djöful hella víni úr tunnu beint í gin rænulítils nakins
manns og mannslíkama sem virðist hafa orðið viðskila við höfuð og annan
handlegg sinn. Þar eru líka einkennileg búklaus höfuð á ferð, ýmist fótalaus,
eða handalaus, sem og kynjaskepnur sem virðast vera að hálfu leyti dýr og að
hálfu leyti menn.4
Það er ekki þar með sagt að mynd Bosch hafi haft bein áhrif á sköpun
Vikivaka. Verkið tilheyrir langri hefð dómsdagslýsinga sem á upptök sín í
textum Biblíunnar og hefur þróast í bókmenntum og myndlist um aldir. í lista-