Andvari - 01.01.2010, Blaðsíða 78

76
BRAGI ÞORGRÍMUR ÓLAFSSON
ANDVARl
koma á, en leggur jafnframt áherslu á að refsingar myndu bíða þeirra sem
ekki færu eftir boðum hans: „hét [Jörundur] að láta skjóta hvern þann eptir
tvær klukkustundir, er í nokkru dirfðist að brjóta gegn vilja sínum og boði,“26
Þá rekur Þorkell mögulegar orsakir þess að Islendingar hafi ekki kollvarpað
stjórn Jörundar og nefnir þá helst varnarleysi landsins og þann möguleika að
stjórnvöld í Englandi væru með í ráðum.27
Nokkrum árum eftir útgáfu bókarinnar hélt Klemens Jónsson, þá nýút-
skrifaður lögfræðingur frá Kaupmannahafnarháskóla, fyrirlestur um Jörund á
samkomu í Góðtemplarahúsinu sem haldin var til að afla fjár fyrir byggingu
þvottahúss við laugarnar í Laugardal. í frétt um fyrirlesturinn í ísafold segir
að fátt nýtt hafi þar komið fram, en blaðið bætir við að valdarán Jörundar
hafi verið „frægðarleysis-viðburður“ í sögu landsins og að valdaránið sé verð-
ugt viðfangsefni fyrir sagnfræðinga.28 Einungis þrjú ár liðu frá þessari frétt
ísafoldar þar til að heildstæð úttekt var gerð á byltingu Jörundar, en það var
Saga Jörundar hundadagakóngs sem kom út árið 1892. Höfundur bókarinnar
var Jón Þorkelsson sem síðar varð þjóðskjalavörður. Hann var þá 33 ára gam-
all og nýlega búinn að verja doktorsritgerð sína við Kaupmannahafnarháskóla
29 Upphaflega hugðist Jón skrifa stutta ritfregn um enska bók um Jörund fyrir
Almanak Þjóðvinafélagsins (The Convict King eftir James Francis Hogan),
en svo fór að hann ákvað að rita sjálfur bók um veru Jörundar á íslandi og
styðjast dyggilega við frumheimildir úr skjalasöfnum. í formála bókar sinnar
segist hann hafa þá aðferð að leiðarljósi að segja frá atburðum sumarsins 1809
á hlutlausan hátt í stað þess að kveða upp dóma yfir mönnum og málefnum
eins og kom fram fyrr í þessari grein.30 Bókin er einmitt að miklu leyti lang-
ar, beinar tilvitnanir í skjöl og ýmsar heimildir, og hefur Jón sig ekki mikið í
frammi. Það vekur þó athygli að Jón ræðir um framsýni Jörundar í sambandi
við sjálfstæði íslands og þær lýðræðishugmyndir sem hann vildi innleiða og
segir Jón að „Jörundur [hafi] tekið þar svo af skarið, að það er fyrst nýverið
að þeir, sem lengst vilja fara um sérstæðisstjórn íslands, hafa þorað að ympra
á slíku.“31 Þá segir hann að þrátt fyrir allt hafi Jörundur ekki verið illmenni,
en líklega „nokkuð hroðalegur í orðbragði á sjómannavísu“ og þrátt fyrir
hótanir og hranalegar aðfarir, hafi hann ekki beitt neinn ofbeldi.32 Bók Jóns
hefur haldið ágætlega gildi sínu, enda birtir hann í lok hennar fjölmargar
frumheildir um byltinguna á tæpum 70 blaðsíðum sem seinni tíma fræðimenn
hafa getað nýtt sér.
Menn virtust þó enn skammast sín fyrir hönd þjóðarinnar um þetta leyti
þegar Jörund bar á góma. í ritdómi um bók Jóns í Þjóðólfi í október 1892
segir til dæmis að byltingin sé einhver hinn einkennilegasti og kátlegasti við-
burður í sögu þjóðarinnar á 19. öld og segir ritdómari að það sé einsdæmi að
æðstu stjórn lands sé kollvarpað í einu vetfangi af umkomulausum, útlendum