Fréttablaðið - 10.11.2012, Blaðsíða 24

10. nóvember 2012 LAUGARDAGUR24
Ég hef
þróast frá
hægri til
vinstri en
ekki öfugt,
eins og
flestir hinir.
Þ
að var 18. janúar 1961 sem
ég gekk í hreyfinguna.
Síðan er liðin rúmlega
hálf öld. Áður hafði ég að
vísu verið í Framsóknar-
flokknum í eitt ár og
reyndar stutt Sjálfstæðisflokkinn þegar
ég var tíu ára gamall. Ég hef því þróast
frá hægri til vinstri en ekki öfugt, eins
og flestir hinir.“
Svona lýsir Svavar Gestsson því
hvernig hans pólitíski ferill hófst. Hann
var kosinn á Alþingi fyrir Alþýðubanda-
lagið árið 1978 og sat þar til ársins 1999,
síðustu vikuna sem þingmaður Sam-
fylkingarinnar. Svavar gegndi fjöl-
mörgum trúnaðarstörfum fyrir Alþýðu-
bandalagið og var formaður þess 1980
til 1987 og formaður þingflokks Alþýðu-
bandalagsins og óháðra 1995 til 1999.
Svavar hefur nú ritað ævisögu sína
sem ber titilinn Hreint út sagt – sjálfs-
ævisaga. Fréttblaðinu lék forvitni á að
vita hver hefur verið drifkrafturinn í
hans pólitíska starfi.
„Það má segja að tvennt hafi tví-
mælalaust rekið mig áfram í þessu
stríði, þegar ég hugsa um það. Í fyrsta
lagi andúðin á fátækt, þessari niðurlæg-
ingu fátæktarinnar sem er svo svaka-
legur kross fyrir þá sem þurfa að búa
við slíkt.
Sá sem hefur einu sinni á ævinni, ég
tala nú ekki um tvisvar, lent í einhverju
slíku, eða horft á sína nánustu eiga í
verulegum fjárhagslegum erfiðleikum
af einhverju tagi, hlýtur að hugsa út í
það af hverju fólk verður fátækt.
Er það af leti? Nei, það er af öðrum
ástæðum. Það er samfélagsgerðin sem
hefur þetta í för með sér, þessi tryllti
dans í kringum gullkálfinn, að ein-
hverjir detta út úr stífudansinum og
það endar með því að þeir eiga hvorki
til hnífs né skeiðar. Það er auðvalds-
þjóðfélagið.
Þetta er það sem í raun og veru er
mótorinn innan í mér númer eitt í póli-
tíkinni, að svo miklu leyti sem ég skipti
máli, því auðvitað er ég hluti af hreyf-
ingu. Að berjast gegn niðurlægingu
fátæktarinnar.“
Svavar er lýðveldisbarn, fæddur níu
dögum eftir stofnun lýðveldisins árið
1944. „Hitt atriðið í minni pólitík er svo
sjálfstæði Íslands. Allt sem heitir það
að halda utan um sjálfstæði þjóðarinnar
skírskotar til mín með mjög auðveldum
hætti.“
Maður er alltaf í pólitík
Svavar var tvo vetrarparta í skóla hjá
gamalli konu á Fellsströnd og drakk
þjóðernisrómantíkina í sig. Faðir hans
innprentaði honum síðan dreifbýlis-
rómantík, en hann vildi flytja í sveit og
byggja sér hús eins og Bjartur í Sumar-
húsum. Svavar segir þessa taug mjög
sterka í sér. Sjálfstæðisbarátta og andúð
gegn fátækt myndi leiðarhnoðað í hans
pólitíska starfi.
„Þetta er það sem trekkir mig í gang
og gerir það að verkum að ég var í þessu
lengi og er auðvitað enn þá. Vegna þess
að hvað er það að vera í pólitík? Er
það að vera í pólitík bara það að vera
í sveitar stjórn eða á Alþingi fyrir ein-
hvern flokk? Nei, ekki að mínu mati.
Maður er alltaf í pólitík. Sá sem verð-
ur einu sinni svona pólitískt dýr út í
hverja frumu eins og ég er, er það allt-
af. Líka þegar þú ert sendiherra, vegna
þess að þá ertu í Íslandsflokknum. Þá
ertu að gera allt sem þú getur til að
halda utan um hagsmuni og málstað
Íslands í heiminum.“
Áhrifamikið Alþýðubandalag
Svavar segir að Alþýðubandalagið hafi
haft gríðarlega mikil áhrif. Flokkurinn
hafi oft átt aðild að ríkisstjórnum og hafi
enginn vinstriflokkur á Norðurlöndun-
um haft jafn mikil áhrif á ríkisstjórnir
og stjórnkerfi eins og Alþýðubandalagið.
„Áhrif okkar birtast í félagsgerð þjóð-
félagsins, í skólakerfinu. Öll grunnskóla-
lög á Íslandi hafa til að mynda verið
sett undir forystu vinstri menntamála-
ráðherra; Brynjólfs Bjarnasonar, Magn-
úsar Torfa Ólafssonar og mín. Þetta
segir mikið um þær áherslur sem þessi
hreyfing hafði og áhrif hennar voru
gríðarmikil á öllum þessum áratugum.
Af hverju voru þau svona mikil? Jú,
það var af mörgum ástæðum en líka af
því að flokkurinn var alltaf við hliðina
á verkalýðshreyfingunni. Flokkurinn og
verkalýðshreyfingin voru oft algjörlega
eitt. Við vorum í pólitískum faðmlögum í
gegnum tíðina og höfðum styrk hvort af
öðru, pólitískan og faglegan, en auðvitað
verður að viðurkennast að stundum var
þetta mjög flókið hjónaband.“
Svavar tiltekur baráttuna við vísi-
töluna því til stuðnings. Ekki hafi verið
viðlit að taka olíuhækkanir út úr vísi-
tölunni eða viðlagasjóðsgjald vegna
Vestmanneyjagossins. Verðbólgan hafi
spunnið kaupið upp.
„Þetta nána samstarf við verkalýðs-
hreyfinguna varð að nokkru leyti til
þess að við gátum ekki alltaf gert það
sem við vildum. Af þessum ástæð-
um, meðal annars, bæði 1958 og 1974,
hrökklast Alþýðubandlagið úr ríkisstjór-
num og eftirlætur Sjálfstæðisflokknum
sviðið. Þetta gat verið fjötur um fót í
þeim „praktískum skítverkum“, sem það
er stundum kallað að vinna vinnuna sína
á hinum pólitíska vettvangi.“
Stéttaátök um auðævi þjóðar
Svavar segir að línur hafi verið skýr-
ari á þessum árum en í dag. Stétta-
andstæður á milli launavinnu og auð-
magns hafi verið ljósar.
„Ég held að fólk átti sig ekki jafn vel á
þeim andstæðum í dag, en þær eru samt
til staðar. Þú sérð fyrirganginn í þeim
sem eiga peninga, til dæmis í fiskveiði-
stjórnunarmálunum.
Það er einhver ofboðslegasta mynd
stéttaátaka sem maður hefur séð mjög
lengi á Íslandi. Það sem vantar er að
tekið sé á móti þeim á stéttarlegum for-
sendum. Það er bara talað um þetta eins
og einhverja tæknilega útfærslu.
Staðreyndin er sú að þetta eru átök
Pólitískt dýr út í hverja frumu
Svavar Gestsson var einn af aðalleikendunum á hinu pólitíska sviði um áratugi. Hann dró sig í hlé þegar miklar breytingar urðu
á vinstri væng stjórnmála og tveir nýir flokkar urðu til. Hann segir Kolbeini Óttarssyni Proppé frá því að baráttan gegn niður-
lægingu fátæktarinnar hafi alltaf knúið hann áfram. Svavar lítur yfir farinn veg í sjálfsævisögu sinni Hreint út sagt.
Svavar var viðskiptaráðherra 1978 til 1979, félags-, heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra 1980 til 1983 og mennta-
málaráðherra 1988 til 1991. Hvað finnst honum standa upp úr á sínum ferli?
„Ég hugsa að ég setji efst félagsmálapakkann og nútímavæðingu velferðarkerfisins. Lög um málefni aldraðra
voru sett í minni tíð, lög um málefni fatlaðra, lög um fæðingarorlof, lög um orlof og margt fleira. Lög um
skyldutryggingu líferisréttinda þannig að allir ættu að vera í lífyerissjóði, þau urðu til í minni tíð. Þá má nefna lögin
sem við settum í skólamálum. Leikskólinn varð hluti af menntakerfinu í minni tíð, þannig að ég er auðvitað mjög
ánægður með það allt saman. Og framlög til menningarinnar jukust verulega.
Umfram allt er ég stoltur af framlagi Alþýðubandalagsins til stjórnmálaþróunarinnar. Alþýðubandalagið kom á
dagskrá nýjum málum, umhverfis- og kvenfrelsismálum svo ég nefni dæmi, en ekki í þeim mæli sem það hefði
þurft að gera.
Svo varð Alþýðubandalagið náttúrulega að lokum, hvað sem menn segja um átökin í flokknum, gerandinn í
samfylkingarbaráttunni. Kom á samfylkingu með litlum staf sem síðar varð Samfylking með stórum staf.“
FÉLAGSMÁLIN STANDA UPP ÚR
um auðævi þjóðarinnar á milli þeirra
sem eiga ekkert að selja nema vinnu sína
og hinna sem eiga peninga og verða að
kaupa vinnuaflið, en eiga það náttúru-
lega ekki, sem betur fer.
Þessar andstæður eru þarna en sjást
síður. Það er meðal annars vegna þess
að vinstriflokkarnir eru ekki að skýra
þessar andstæður fyrir þjóðinni. Það er
náttúrulega líka vegna þess að ýmislegt
annað hefur komið inn í pólitíkina sem
var ekki eins öflugt þá, þegar ég var
að byrja,“ segir Svavar og nefnir kven-
frelsismál, umhverfismál og Evrópu-
sambandið.
Samvinna andstæðnanna
Nú er vinsælt að segja vinstri/hægri
skilgreiningu í pólitík vera dauða.
Svavar segir svo ekki vera, en miðju-
sæknir flokkar hafi oft viðhaft þessi
rök.
„Í raun og veru skiptir það kannski
ekki öllu máli. Aðalatriðið er að þessar
andstæður eru til, en það þýðir ekki að
andstæðurnar geti ekki náð saman. Ég
tel til dæmis að þjóðarsáttin 1990, þegar
við náðum loks niður verðbólgunni, sé
dæmi um það þegar andstæðurnar unnu
saman við erfiðar aðstæður. Annað
dæmi er Nýsköpunarstjórnin 1944, þar
sameinuðust í ríkisstjórn Sjálfstæðis-
flokkurinn og Sósíalistaflokkurinn.
Ég var oft þeirrar skoðunar á verð-
bólguárunum að við hefðum þurft að
ná saman um stjórn landsins um tíma,
Alþýðubandalagið og Sjálfstæðis-
flokkurinn, af því að það var afbrigði-
legt ástand. Það þurfti að taka verð-
bólguna niður og ná sátt meðal
höfuð stéttanna í samfélaginu um að
vinna sigur í því stríði.
Eins fannst mér til dæmis hugmynd-
in um þjóðarsátt í byrjun október 2008
skynsamleg. Að allir ynnu saman.
Það þýðir ekki að menn gleymi and-
stæðunum, heldur þýðir það kannski það
að menn virða þær og átta sig á því að
þær eru til og reyni ekki að fela þær.
Vegna þess að það er ekki til neins og
þær eru þarna. Og ekki bara á landsvísu,
heldur á heimsvísu. Það er þannig.“
STJÓRNMÁLAMAÐURINN Svavar Gestsson segist alltaf vera í pólitík. Hann hefur nú ritað sjálfsævisögu sína þar sem hann lítur yfir farinn veg á vettvangi stjórnmálanna.
FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI