Fréttatíminn - 19.04.2013, Blaðsíða 61

Láttu
hjartað ráða
„Ítalska ólífuolían mín er heilnæm og gerir
líkamanum einstaklega gott, jafnt útvortis
sem innvortis.“
O n The Road eftir Jack Kerouac er goðsagna-kennd bók sem stendur vart undir orðspori sínu. Það sést vel á bíómynd sem Walter Salles
gerði upp úr bókinni og er nú sýnd í Regnboganum.
Salles kýs að vera trúr bókinni; reyna að fanga galdur
hennar og stemningu; og drepur hana því óviljandi af
tómri aðdáun (sem á ekkert skylt við ást). Þessi mynd
er því ágætt dæmi um að það er ekki hægt að setja upp
verk sem varð til í sínu sögulega samhengi; án þess að
endurskoða samfélagslegt erindi þess. Það má vera að
sumar sögur séu eilífar; en samfélagið sem þær spretta
upp úr (eða eru látnar hvíla í) er það ekki. Flestar hug-
myndir okkar um mannfélagið úldna og mygla með
árunum. Það þarf að því endurskapa samfélagslega
umgjörð þessara sagna í hvert sinn sem þær eru endur-
sagðar. Og það mistókst Walter Salles.
Samfélagsleg saga: Ekki allir í sama báti
On the Road er bók um söguleg tímamót í æfi höf-
undar og vina hans en líka saga um söguleg tímamót í
bandarískri menningu. Og það vill svo til að þetta tvennt
skarast og getur verið erfitt að greina í sundur.
Sögunni vindur fram á vegunum sem Franklin
Delano Roosevelt lagði í kreppunni miklu til að auka
atvinnu og byggja um leið upp nýja innviði samfélags-
ins. Þetta trix lærði hann af Hitler og autobönum hans
(og Steingrímur J. vill bora gat á Vaðlaheiði með sömu
rökum). Kynslóð Kerouac var sú fyrsta sem nýtti þessar
þjóðbrautir til menningarlegrar endursköpunar; í
bókinni liggja mismunandi menningarsvæði Bandaríkj-
anna eins og konfektkassi fyrir framan Kerouac og vini
hans. Þetta er fyrsta fólkið sem getur raupað út úr sér
evrópskum litteratúr á kaffihúsum intelligensíu Austur-
strandarinnar, dansað sig sveitt undir trylltu bebobi í
svörtum suðurbænum í Chicago; lagst í dvala í í New
Orleans þar sem tíminn hefur gefist upp fyrir hitanum
og mollunni; reykt marijúana með mexíkönskum farand-
verkamönnum á ökrum Kaliforníu eða sungið um hjörtu
flökkumannsins sem ástin er sífellt að kremja með land-
lausum verkalýð í Denver.
Þetta er líka fyrsta kynslóðin eftir stríð; fólk sem hafði
engan óvin að sigra og var ætlað að lifa draum kynslóð-
arinnar á undan; að byggja upp réttlátt samfélag, frið
og aukna framleiðni (hagvöxt, stöðugleika og velferð;
eins og það heitir í kosningum). Og eins og hendir fólk
af slíkum kynslóðum; þá höfðu Kerouac og vinir hans
engan áhuga á draumum annara. Þeir vildu lifa eigin
drauma og martraðir; sigra eða tapa eigin orrustum.
Eftir stríð voru líka tímamót í bandarískri menningu
og þörf fyrir nýja sjálfsmynd; yngra fólk vildi brjóta
af sér púrítönsk gildi, fyrirframákvarðanir um hvað
væri gott og gilt og búa til list, kveikja hugmyndir og
móta lífsafstöðu uppúr þeim suðupotti sem Bandaríkin
voru; taka það besta úr evrópskum kúltúr; steikja það á
grillinu í amerískum diner og blúsa það síðan upp með
suðrænum takti. Slettumálverk Jackson Pollock voru
slík niðurstaða; og ekkert svo ólík hömlulausum og óða-
mála stíl sem Allen Ginsberg sleppti lausum í ljóðum og
Kerouac náði síðan að beisla í prósa.
Einkanleg saga: Drengir verða að mönnum
Jack Kerouac var um tuttugu og fimm ára þegar sagan
hefst sem rakin er í On the Road. Neal Cassidy og Allen
Ginsberg voru 21. Ginsberg og Kerouac voru í leit að
eigin rödd sem skáld og rithöfundur; með hausinn of
fullan af textum genginna stórskálda til að geta meðtek-
ið eigin tíma; of félagslega bæklaðir og innhverfir til að
vera fullgildir þátttakendur í ólgu lífsins. Cassidy var allt
önnur dýrategund. Hann var siðblindur, barn alkóhól-
ista, markeraður af áföllum og alinn upp á upptökuheim-
ilum; viðurkenndi engin mörk og hrifsaði allt sem hann
girntist; óheftur lífskraftur í augum skáldanna; akkúrat
það sem vantaði til að fullgera þá. Og Cassidy varð þeim
eins og ísbrjótur; þeir eltu hann um skörð sem hann hjó í
múra; yfir kynþátta- og stéttarlínur, inn í heim samkyn-
hneigðar, dópneyslu, taumleysis, smáglæpa og aðrar ver-
aldir sem voru vel uppöldum austurstrandardrengjum
forboðnar. Og í gegnum þessar ferðir endurfæddust þeir
Ginsberg og Kerouac; risu upp sem rödd nýrrar kyn-
slóðar; bítnikkanna, upphafið að því sem Kaninn kallaði
síðar counterculture; menningarandstaða gegn ríkjandi
viðhorfum; hugmyndir sem er líklega orðnar viðteknar á
okkar póstmódernísku tímum þegar enginn er sammála
um nokkurn skapaðan hlut og allir uppteknir við sjálfs-
tjáningu og –sköpun. En það er önnur saga.
Ginsberg og Kerouac eru hetjur bókarinnar; þeir
endurfæðast og vaxa. Cassidy er harmsagan; hann á sér
enga bókmenntalega vængi til að svífa á inn í eilífðina.
Þótt hann hafi blásið lífi í bókabéusana tvö; þá er hann
dæmdur til að fölna og deyja þegar æskufegurðin og lífs-
þrótturinn hverfur.
Framhaldssaga: Ástarævintýr með bitrum endi
Fyrir utan ást sögupersónanna hvor á annari fjallar
bókin um ástarævintýri tilvonandi áfengis- og vímu-
efnasjúklinga með vímuefnum sínum. Eins og kunnugt
geta slík efni gert feimna drengi að köldum körlum og
slíkum umskiptum fylgir mikil frelsistilfinning. Gall-
inn við þessi efni er hins vegar sá að þau svíkja; þau
hætta að virka og neytandinn þarf annað hvort að hætta
notkun þeirra eða auka skammtinn. Og í stað frelsis og
fjörs koma fjötrar og firring.
Ævi nær allra persóna On the Road var mörkuð hörm-
ungum ómeðhöndlaðrar áfengis- og vímuefansýki. Neal
Cassidy varð úti ölvaður og dópaður í Mexíkó fáum dög-
um fyrir 42 ára afmælið sitt; dánarvottorðið segir að öll
kerfi líkamans hafi gefið sig undan óhófsneyslu áfengis
og vímuefna. Blóðgusan stóð út úr Jack Kerouac þegar
hann var 47 ára og hann hneig niður og dó; útbrunninn
af áfengisneyslu; gamall fúllyndur drykkjurútur langt
fyrir aldur fram. William S. Burroghs var kynslóð fyrir
ofan drengina; hafði orðið háður ópíumefnum í stríðinu
en tókst samt hið ómögulega; að verða aldraður heró-
ínfíkill (reyndar með því að vera á meþadoni síðustu
fjörutíu árin; hann dó 83 ára). Burroughs skaut konu
sína til bana; hina ungu, efnilegu og bráðskemmtilegu
Joan Vollmer; eftir að hafa gert hana háða heróíni. Billy
sonur þeirra (sem sést í bíómyndinni sem barn liggjandi
í fangi föður síns eftir að Burroughs hefur lognast út af í
heróínvímu) dó 33 ára; ný lifur, sem hafði verið grædd í
hann eftir að sú fyrri gaf sig eftir látlausa drykkju, brast
þar sem hann sat að drykkju með föður sínum og Gins-
berg; blóðið gusaðist út úr honum, hann stóð upp og
dó standandi fyrir framan föður sinn. Burroughs hafði
sent Billy frá sér þegar hann skaut móður hans, en Billy
leitaði hann uppi þegar hann var táningur; var þá nauðg-
að af vinum og kunningjum föður síns; átti illa æfi sem
braut niður kláran og hæfileikaríkan dreng.
Endursögð saga: Endurtekningin er ómöguleg
Walter Salles er brasilískur leikstjóri sem er þekktastur
fyrir Diários de Motorcicleta; mynd um mótorhjóla-
ferðalag Che Guevara upp eftir allri Suður-Ameríku
þegar hann var rétt liðlega tvítugur. Íslandsvinurinn
Gael García Bernal lék Che. Og myndin var eins falleg
og hann; ung drengmenni að uppgötva sjálf sig, ástina og
vináttuna; ægifagurt landslag, sindrandi næturhiminn,
sólarlag, naktir stæltir kroppar — í stuttu máli: Mynda-
kafli úr Vogue með rómatískum og nostalgískum þræði.
Þetta reynir Salles að endurtaka í On the Road. Og
það vantar ekkert upp á fegurð lands og vega; hvernig
mismunandi árstíðir og landshlutar breiða úr sér yfir
tjaldið; hvað leikararnir eru fagrir, ungir og lifandi; hvað
myndataka er tignarleg, tónlistin stundum ljúf og alltaf
kúl — það er ekki annað hægt en að dást af eljunni að
baki því að finna alla þessa tökustaði og ná að fanga alla
þessa fegurð. En sagan sem pökkuð er inn í þessar gjafa-
umbúðir dó fyrir mörgum áratugum; er líflaus og fölsk
í dag. Ef höfundar vilja segja sögu um hvernig ungt fólk
brýtur af sér púpu bernsku og úreltra viðhorfa verður
það að finna aðrar persónur en þessar. Þessar persónur
brutu sjálfar sig í leiðinni. Þær bíða þess að saga þeirra
sé endursögð.
Gunnar Smári Egilsson
ritstjorn@frettatiminn.is
 ON THE ROAD MENNINGARANDSTAÐA GEGN RÍKJANDI VIÐHORFUM
Hetjusaga um bölvaða drulludela
Svo til allar sögu-
persónur On the
Road réðu ekki
við alkóhólisma
sinn og vímuefna-
sýki og rústuðu
lífi sínu og lögðu
kvöld yfir líf sinna
nánustu. Það er
því hálf innihalds-
laust og tómt að
ætla að segja af
þeim sömu gömlu
frelsunarsöguna
sem allir sjá orðið
í gegnum.
Gerret Hedlund
og Sam Riley sem
Neal Cassidy og
Jack Kerouac í
On the Road. Það
vantar eldfjallið í
Hedlund svo hann
ráði við hlut-
verkið.
samtíminn 61 Helgin 19.-21. apríl 2013