Bændablaðið - 31.10.2013, Blaðsíða 18

18 Bændablaðið | Fimmtudagur 31. október 2013
Rannsóknasetur Háskóla Íslands á Suðurlandi:
Rannsóknir á landnotkun mikilvægar
Á Selfossi og í Gunnarsholti er
starfandi rannsókna setur sem
fer kannski ekki mikið fyrir í
þjóðmála umræðunni frá degi
til dags, en þar fer fram áhuga-
vert starf sem snertir mjög
landsbyggðina og ekki síst bændur.
Það heitir Rannsóknasetur Háskóla
Íslands á Suðurlandi (RHÍS) og var
stofnað árið 2009, en það er eitt af
sjö slíkum setrum Háskóla Íslands
á landsbyggðinni.
Umgjörð setranna er Stofnun
rannsóknasetra og er hún rannsókna-
og þjónustustofnun sem heyrir undir
Háskólaráð. Markmið stofnunarinnar
er einkum að skapa aðstöðu til
rannsókna á landsbyggðinni, auka
möguleika almennings til menntunar
og styrkja tengsl Háskóla Íslands við
atvinnu- og þjóðlíf.
Forstöðumaður Rannsókna-
setursins er Tómas Grétar Gunnars-
son og segir hann að aðal áhersla hafi
verið á rannsóknir á landnotkun.
„Á Suðurlandi er mikið af láglendi
landsins og afar fjölbreyttir
hagsmunir hvað varðar landnotkun.
Hér er því kjörið að stunda rannsóknir
á ýmsum landnotkunarmálum
sem styðja við ákvarðanatöku og
ráðstöfun auðlinda á landi.“
Setrin skila miklu vinnuframlagi
„Grunnrekstur rannsóknasetranna
stöðugildi, húsaleiga og fleira,
kemur í gegnum beint framlag
frá ríki á fjárlögum og í gegnum
Háskóla Íslands. Yfirleitt er einungis
eitt fast stöðugildi vísindamanns
sem jafnframt er forstöðumaður á
hverjum stað. Ofan á það er byggt
með sókn í innlenda og erlenda
samkeppnissjóði og á annan hátt til
að fjármagna tímabundnar stöður,
einkum nemenda í framhaldsnámi.
Með þessu hefur tekist að
byggja upp dálítinn rannsóknahóp
á hverjum stað sem þó sveiflast að
stærð eftir árstíðum og fjármagni.
Segja má að sjálfsaflafé sé að jafnaði
jafn hátt eða hærra en framlag ríkis
sem nýtist þess vegna vel. Setrin
skila afar miklu vinnuframlagi
miðað við það sem í þau er lagt, til
dæmis með því að virkja ungt fólk
sem er í framhaldsnámi við háskóla
í tímabundnum rannsóknaverkefnum
og með samstarfi við erlenda
vísindamenn sem koma til Íslands
til rannsókna. Föst stöðugildi þyrftu
að sönnu að vera fleiri, en þá yrði
hlutfall kostnaðar og ávinnings – sem
þegar er afar hagstætt – enn betra.“
Rannsóknir á
landnotkun mikilvægar
„Í víðum skilningi má segja að
megin viðfangsefni okkar séu
rannsóknir á landnotkun. Í raun má
flokka alla auðlindanotkun á landi
undir landnotkun. Hún er ekki bara
ráðstöfun flatarmáls þótt það sé
hin opinbera birtingarmynd. Okkar
rannsóknir hafa hingað til fyrst og
fremst snúist um að tengja landnotkun
við náttúrufar. Það er grunnurinn. Til
þess að mannlegt samfélag þrífist
til framtíðar og hægt sé að nýta
land á sjálfbæran hátt þarf að laga
landnotkun að framleiðslugetu lands.
Það eru ýmis misjafnlega sýnileg
ferli sem móta undirstöður þeirra
vistkerfa sem öll landnotkun veltur
á, t.d. jarðvegsmyndun, hringrásir
efna í lofti, jarðvegi og vatni, vatnafar
og líffræðileg fjölbreytni. Allt spilar
þetta saman og takmarkar þær
auðlindir sem eru til ráðstöfunar og
ákvarðar hversu nærri landinu hægt
er að ganga án þess að landgæði rýrni
til framtíðar.
Rannsóknir á landnotkun snúast
mikið um að tryggja sjálfbærni
landnotkunar og að koma í veg fyrir
afdrifarík mistök og einnig um að auka
skilvirkni landnotkunar. Rannsóknir
okkar hafa hingað til snúist mest um
að skoða hvaða áhrif tilteknar gerðir
landnotkunar hafa á náttúrufar. Þar
er af nógu að taka. Það er okkar að
leggja til rannsóknaniðurstöður til að
auðvelda ákvarðanatöku. Fjölbreyttar
rannsóknir á landnotkun eru að þessu
leiti framtíðarverkefni og munu skipa
æ mikilvægari sess eftir því sem
nær er gengið auðlindum. Það sýnir
reynsla annarra þjóða þar sem ákefð í
landnotkun er orðin mun meiri en hér.
Áfoksrannsókn leiðir í ljós
aukna frjósemi
Eitt af yfirstandandi verkefnum, sem
eru í gangi hjá RHÍS, er rannsókn
á áhrif áfoks á frjósemi. „Eins og
Íslendingar þekkja þá er gríðarlega
mikið áfok á landinu, bæði frá
auðnum og í kjölfar eldgosa. Þessi
efni berast um allt land en þó
mest í kringum gosbeltin frá SV
til NA. Ólafur Arnalds, prófessor
við Landbúnaðarháskóla Íslands,
hefur unnið að því um árabil að
kortleggja dreifingu þessara efna á
landinu og við höfum unnið að þessu
verkefni í samstarfi. Við erum að
skoða hvernig áhrif þessara efna á
vistkerfi endurspeglast í fuglalífi.
Fuglar henta vel til að skoða áhrif
fjölbreyttra þátta á vistkerfi því þeir
eru ofarlega í fæðukeðjum, nota
nokkuð stór svæði og eru fremur
auðtaldir,“ segir Tómas.
„Þegar áhrif eru farin að koma
fram í fuglalífi eru þau farin að verka
upp í gegnum alla fæðukeðjuna frá
jarðvegi upp í gegnum gróður og
smádýr. Í stuttu máli þá sjáum við
að áfok á grónu landi virðist hafa
verulega jákvæð áhrif á fuglalíf.
Þar sem er meira áfok er að jafnaði
mun meira af fuglum. Þessi mynstur
eru það skýr að þau gefa tilefni til
skoða áhrif áfoks á fleiri sviðum.
Það er til dæmis líklegt að áfok
jarðefna sé einn af þeim þáttum
sem móta landshlutabundinn mun
í skilyrðum fyrir hvers kyns ræktun,
náttúruvernd og fleira.“
Hvernig ætlum við að varðveita
ræktað land og búsetuskilyrði?
„Það má segja að starfsemi okkar
sé á tveimur sviðum sem þó
skarast. Annað varðar einkum
grunnrannsóknir í dýravistfræði. Þar
hafa verkefni t.d. fjallað um þætti
sem stjórnastofnum og komutíma
farfugla, vistfræði mófuglastofna
og æðarfugls og fleira. Hitt sviðið,
sem líklega er það sem tengist
bændum með beinni hætti, fjallar
um landnotkun. Þar má t.d. nefna
þrjú nýleg meistaraverkefni.
Elke Wald tók saman einstætt
yfirlit yfir landbreytingar á Suður-
landi frá 1900 til 2010. Þar kom
margt fram um hvernig mynstur
landnotkunar og búsetu hafa
þróast á Íslandi á þessu tímabili.
Það sem var kannski mest sláandi
var hversu hratt við höfum verið
að breyta landi á síðustu árum.
Íslendingar eru Evrópumeistarar
í hraða landbreytinga á þessari
öld og við Sunnlendingar líklega
afkastamestir.
Það er verulegt umhugsunarefni
hvernig við ætlum að varðveita
ræktað land og búsetuskilyrði í
sveitum landsins á næstu áratugum.
Vanda málið er að hagsmunir
einstaklinga og samfélagsins hvað
varðar land notkun fara oft illa
saman. Sem dæmi mætti nefna að
það stuðlar varla að matvæla öryggi í
náinni framtíð að búta landið niður í
frístunda lóðir. Hér þurfa skipulags-
yfirvöld, bæði sveitarfélög og ríki,
að vera á varðbergi og þörfin á
samræmdu skipulagi er mikil. Við
Íslendingar búum enn í það dreifbýlu
landi að við höfum einstakt tækifæri
til að gera þessa hluti vel og forðast
mistök sem menn hafa gert í þéttbýlli
löndum.
Lilja Jóhannesdóttir vann að
mjög mikilvægu meistaraverkefni í
samstarfi við Landbúnaðarháskóla
Íslands, en hún kortlagði líffræðilega
fjölbreytni í mismunandi gerðum
af grónu landi á Suðurlandi. Hún
notaði Nytjalandið (nytjaland.is)
sem grunn. Í verkefni hennar kom í
ljós að líffræðileg fjölbreytni er mest
í blautu landgerðunum, votlendi og
hálfdeigju en einnig mikil í graslendi
og mólendi. Einhver mesti þéttleiki
mófugla í heimi er í sunnlenska
úthaganum. Niðurstöðurnar voru
settar fram á kortum og geta t.d.
nýst sunnlenskum sveitarfélögum
við skipulagsgerð. Mikilvægt væri
að flokka allt landið á þennan hátt.
Brynja Davíðsdóttir vann að
rannsóknum á vistfræðilegum
áhrifum mismunandi uppgræðslu-
aðferða í samstarfi við Landgræðslu
ríkisins. En það er afar mikilvægt að
þekkja vel hvaða áhrif mismunandi
aðferðir hafa svo hægt sé að velja
þær sem henta og hafa góða mynd
af áhrifum þeirra. Brynja bar saman
dýralíf í lúpínusáningum og mólendi
sem endurheimt var með friðun
og áburðargjöf. Niðurstöðurnar
sýndu að þessar tvær aðferðir hafa
mjög ólík áhrif. Í lúpínunni eru
færri tegundir áberandi en koma
fyrir í mjög miklum fjölda, af
fuglum sérstaklega þúfutittlingur
og hrossagaukur. Í mólendinu er
aftur lægri og jafnari fjöldi af fleiri
algengum tegundum.“
Útgáfurnar öllum opnar
Yfirlit yfir starf RHÍS má finna
á vef setursins (sud.hi.is). „Við
reynum að birta sem mest í rit-
rýndum vísinda ritum. Ritrýni, þar
sem nafnlaus yfirferð kollega á
niðurstöðum er forsenda birtingar, er
helsta gæðavöktunarkerfi rannsókna.
Einnig er nokkuð af efni í óbirtum
meistararitgerðum en þær eru opnar
á skemman.is. Við sendum áhuga-
sömum rafræn eintök af rituðu efni
eftir því sem óskað er. Við höldum
fyrirlestra um starfið þegar tækifæri
gefast og sendum út fréttatilkynningar
til að fólk geti fræðst um starfið sem
hér er unnið.“ /smh
Fjölbreytilegar landnytjar eru í uppsveitum Árnessýslu; landbúnaður, skógrækt og úthagi.
Tómas Grétar Gunnarsson, forstöðu-
maður Rannsóknaseturs Háskóla
Íslands á Suðurlandi, með son sinn
Kára á bakinu.