Bændablaðið - 31.10.2013, Blaðsíða 32

32 Bændablaðið | Fimmtudagur 31. október 2013
Í kjölfar kreppunnar miklu á
fjórða áratug síðustu aldar ákváðu
íslensk stjórnvöld að heimila
innflutning á fé af karakúlkyni til
þess að efla hag bænda. Skinn af
nýfæddum lömbum af þessu kyni
eru notuð í svonefndan persneskan
pels, sem þá var mjög í tísku. En
margt fer öðru vísi en ætlað er og
er skemmst frá því að segja að
innflutningur þessi olli gríðarlegu
tjóni í íslenskum sauðfjárbúskap
og er skýrt dæmi um það hve næmt
og berskjaldað íslenskt búfé getur
verið fyrir sjúkdómum sem eru
landlægir í öðrum löndum án þess
að nokkuð sé eftir þeim sé tekið.
Víti til varnaðar
Fluttar voru inn 20 kindur úr vottaðri
heilbrigðri hjörð á tilraunabúi í Halle
í Þýskalandi, og eftir tveggja mánaða
dvöl í einangrun hér á landi var
þeim dreift á 14 bæi um allt land.
Fljótlega fór að bera á áður óþekktum
sjúkdómum sem mátti rekja til
karakúl fjárins. Fyrst varð vart við
garnaveiki (paratuberculosis eða
Johne's disease) og lungnasjúkdóm
sem nefndur var votamæði.
Votamæði lýsti sér í útbreiddum
æxlisvexti í lungum samfara mikilli
vökvamyndun. Þessi sjúkdómur
var þekktur í öðrum löndum sem
Jaagsiekte og orsakast af æxlisveiru.
Það liðu þó nokkur ár áður en
þeir tveir sjúkdómar, sem reyndust
skæðastir, mæði (eða þurramæði)
og visna, voru greindir. Mæði er
lungnabólga og visna er heilabólga,
og kom í ljós síðar að sama veira
(mæði-visnuveira) veldur báðum
sjúkdómum. Faraldsfræðilegar rann-
sóknir benda til þess að a.m.k. tveir
karakúl hrútar hafi verið sýktir af
mæði-visnuveiru, annar í Borgarfirði
og hinn í Þingeyjarsýslu.
Mæði var miklu algengari
sjúkdómsmynd en visna, og reyndist
veiran vera bráðsmitandi, þótt
sjúkdómseinkenni kæmu ekki fram
fyrr en eftir langan meðgöngutíma
(2-3 ár). Veiran hafði því dreifst á
allstóru svæði áður en hún greindist.
Fljótlega var svo komið að árleg
afföll í sýktum hjörðum voru 20 – 30
prósent og gekk svo ár eftir ár, og leit
út fyrir að sauðfjárbúskapur legðist
af á stórum hluta landsins.
Niðurskurður
Settar voru upp girðingar til þess
að reyna að hefta útbreiðslu þessara
sjúkdóma frekar, og árið 1937 hóf-
ust tilraunir til þess að útrýma mæði
með því að slátra öllu fé á afmörk-
uðu svæði og flytja fé frá ósýktum
svæðum inn í staðinn. Kerfisbundin
skipting landsins í varnarhólf og
niðurskurður á öllu fé í hverju sýktu
hólfi hófst svo árið 1941. Seinustu
mæðiveiku kindinni á Íslandi var
slátrað árið 1965, og hafði þá þessi
barátta staðið yfir í næstum 30 ár.
Votamæði var útrýmt um leið, en
garnaveiki var áfram landlæg.
Talið er að u.þ.b. 100.000 kindur
hafi drepist af völdum mæði og skera
þurfti niður meira en 650.000 fjár.
Það er talið einsdæmi í heiminum að
það takist að útrýma veirusýkingum
sem þessum, og er það samdóma álit
þeirra sem til þekkja að það megi
ekki síst þakka samvinnu bænda og
ásetningi þeirra að ná árangri.
Rannsóknir og tilkoma Keldna
Á þessum tíma var engin
rannsóknastöð fyrir dýrasjúkdóma á
Íslandi, en Níels Dungal, forstöðu-
maður Rannsóknastofu Háskólans í
meinafræði, tók að sér að rannsaka
þessa sjúkdóma og hafði sér til
fulltingis Pál A. Pálsson dýralækni
og læknana Guðmund Gíslason og
Björn Sigurðsson. Guðmundur var
sá sem fyrstur greindi þurramæði frá
votamæði, og benti á að sams konar
sjúkdómi hefði verið lýst í Montana í
Bandaríkjunum. Nú er vitað að mæði
er landlæg í nánast öllum löndum
Evrópu,og víða í Asíu, Afríku og
Ameríku.
Tilraunastöð Háskólans í
meinafræði að Keldum var sett á
stofn árið 1948 með rausnarlegu
styrkfé frá Rockefeller-stofnuninni
í Bandaríkjunum. Björn Sigurðsson
varð fyrsti forstöðumaður Tilrauna-
stöðvarinnar. Rannsóknir Björns og
samstarfsfólks hans leiddu í ljós, að
það var veira sem olli sjúkdómunum
visnu og mæði, og er alþjóðlegt heiti
þessarar veiru „maedi-visna virus“.
Brautryðjandastarf
Á grundvelli rannsókna sinna á
þessum sjúkdómum setti Björn
fram kenningar um nýjan flokk
smitsjúkdóma, sem hvorki teldust
til bráðra eða langvinnra (krónískra)
sótta. Hann kallaði þennan flokk
„hæggenga smitsjúkdóma" og
er einkenni þeirra mjög langur
meðgöngutími eftir smitun, jafnvel
nokkur ár, þar sem sjúkdóms verður
ekki vart. Eftir að sjúkdómseinkenni
koma í ljós, ágerast þau fremur hægt,
en þó jafnt og þétt, og enda með dauða.
Björn setti þessar kenningar sínar
fram árið 1954 í þremur fyrirlestrum
við Lundúnaháskóla, sem voru svo
birtir í The British Veterinary Journal
sama ár. Rannsóknirnar á Keldum
og kenningar Björns vöktu mikla
athygli, og er þeirra ennþá getið í
kennslubókum í veirufræði.
Á alþjóðlegri ráðstefnu sem
haldin var í sumar á 100 ára
fæðingar ári Björns Sigurðssonar
lýsti Ashley T. Haase, prófessor
við Minnesotaháskóla, því hvernig
hann sem ungur vísindamaður á 7.
áratug síðustu aldar hefði hrifist
af kenningum Björns og tekið upp
rannsóknir á mæði-visnuveirunni.
Vísindamenn við marga háskóla,
aðallega í Bandaríkjunum og
Frakklandi, fóru nú að rannsaka
þessa óvenjulegu veiru og samskipti
hennar við hýsilinn. Þessi flokkur
veira er nefndur „lentiveirur“ eftir
kenningum Björns (lentus=hægur).
Björn Sigurðsson féll frá langt fyrir
aldur fram árið 1959, aðeins 46 ára
að aldri.
Áfram haldið
Vísindamenn á Keldum héldu
áfram rannsóknum á mæði og visnu
og voru þau í fararbroddi Páll A.
Pálsson, Halldór Þormar, Margrét
Guðnadóttir, og síðar Guðmundur
Georgsson og Guðmundur Pétursson.
Tveir stórir rannsóknastyrkir fengust
frá bandarísku heilbrigðisstofnuninni
(National Institute of Health), og
beindust rannsóknirnar aðallega að
því að rannsaka eðli veirunnar og
samskipti við hýsilinn auk mein-
gerðar. Sigurbjörg Þorsteinsdóttir
ónæmisfræðingur rannsakaði
ónæmisviðbrögð við veirunni, en
mjög erfitt hefur reynst að bólusetja
gegn þessum veirum. Síðar tókst
undir stjórn Ólafs S. Andréssonar
að klóna veiruna, sem gerir það
mögulegt að beita aðferðum erfða-
tækni við rannsóknir á henni.
Mæði-visna og HIV
Árið 1983 var veira einangruð frá
sjúklingum með alnæmi. Í ljós kom að
erfðaefni veirunnar og genaskipulag
líktist mjög mæði-visnuveiru, og
fellur hún í flokk lentiveira.
Í árdaga rannsókna á alnæmis-
veirunni, HIV, nýttust vel þær
rannsóknir sem gerðar höfðu verið á
lentiveirum, en þar höfðu vísindamenn
á Keldum verið í fararbroddi. HIV er
nú mest rannsökuð af öllum veirum,
en þó er langt frá því að öll kurl séu
komin til grafar. Enn hefur hvorki
tekist að finna bóluefni við veirunni
né lækningu. Þeir sem sýkjast þurfa
að taka lyf alla ævi til þess að halda
veirunni í skefjum, en læknast aldrei.
Enn er því þörf á rannsóknum á
eðli þessara veira, og getur mæði-
visnuveiran verið gott líkan fyrir HIV.
Rannsóknir á sýkingum með mæði-
visnuveiru leiddu í ljós að veiran
felur sig fyrir ónæmiskerfi hýsilsins
bæði með því að leggjast í dvala í
langlífum frumum, en einnig með því
að breyta stöðugt ónæmisvökum á
yfirborði sínu. Það sama hefur komið
í ljós í HIV, og er nú mikið unnið að
því að finna leiðir til þess að reka
veiruna úr fylgsni sínu. Þarna geta
rannsóknir á mæði-visnuveiru komið
að gagni sem áður segir.
Komið hefur í ljós að frumur
manna og dýra hafa komið sér
upp margháttuðum vörnum gegn
lentiveirum, en veirurnar hafa fundið
leið fram hjá þessum vörnum hver í
sínum hýsli. Rannsóknir á Keldum
undir stjórn Valgerðar Andrésdóttur
beinast nú að því að skýra þessar
veiruvarnir, og eru rannsóknirnar í
samvinnu við Háskólann í Minnesota
og Kaliforníuháskóla í San Francisco.
Um gildi rannsókna
Björn Sigurðsson ætlaði íslenskum
vísindamönnum hlut í alþjóðlegri
þróun vísindanna. Hann var einnig
meðvitaður um efnahagslega þýðingu
grunnrannsókna fyrir eigin þjóð. Árið
1942 skrifaði hann hugleiðingar um
þetta efni: „Sannleikurinn er sá,
að atvinnuvegir vorir munu aldrei
fullnægja skyldu sinni, fyrr en
að þeim hafa verið lagðir traustir
hornsteinar með vísindalegum
náttúrurannsóknum á undirstöðu
þeirra ...“
Það er ástæða til að hugleiða þessi
orð Björns Sigurðssonar.
Valgerður Andrésdóttir,
sérfræðingur
Tilraunstöð Háskóla Íslands
í meinafræði að Keldum
Rannsóknir á mæði og visnu á Keldum
Niðurskurður vegna mæðiveiki. Skyggðu svæðin sýna hvar mæði og/eða
visnu varð vart. Sýkta svæðinu var skipt upp í varnarhólf, þar sem öllu fé
var slátrað og fé af ósýktum svæðum sett inn í staðinn. Ártölin gefa til kynna
hvenær mæði/visnu var útrýmt í hverju hólfi.
Lömb af karakúlkyni.
Mæði-visnuveirur brjótast út úr frumu. Mynd / Guðmundur Georgsson
Í árdaga rannsókna á alnæmisveirunni, HIV, nýttust vel þær rannsóknir sem gerðar höfðu verið á lentiveirum, en
þar höfðu vísindamenn á Keldum verið í fararbroddi.