Bændablaðið - 31.10.2013, Blaðsíða 38

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 31. október 2013
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Sérvitringurinn, safnarinn og
fræðimaðurinn Charles Hoy
Fort helgaði ævi sína því að
safna upplýsingum um furðuleg
fyrirbæri. Hann sat í mörg ár
á bókasöfnum, fletti blöðum og
tímaritum og skráði niður frá-
sagnir. Hann safnaði sögum af
fiskum og froskum sem rigndi af
himnum, draugagangi, blæðandi
Maríustyttum og öðru sem hann
taldi merkilegt.
Fort fæddist í Bandaríkjunum
árið 1874. Hann var sonur
hollenskra innflytjenda sem ráku
litla en arðbæra heildverslun með
grænmeti í New York. Fort var
elstur þriggja bræðra. Faðir hans
var oft óþarflega strangur við
drenginn og hikaði ekki við að hýða
hann með hundaól ef honum þurfa
þótti. Móðir hans lést nokkrum
árum eftir að hann fæddist og faðir
hans kvæntist að nýju þegar Fort
var á unglingsárunum.
Líktist sóðalegum rostungi
Fort kunni aldrei við sig í
grænmetinu og flutti að heiman
átján ára. Hann flakkaði um
Bandaríkin og England um tíma
til að safna í reynslubankann eins
og hann orðaði það. Tuttugu og
tveggja ára hélt hann til Suður-
Afríku en sýktist af malaríu og
flutti til New York þar sem hann
kynntist Önnu Filan, sem starfaði
sem þjónustustúlka á heimili föður
hans. Anna og Fort urðu ástfangin
og giftu sig eftir stutt kynni.
Fort var lág- og þykkvaxinn
og líktist einna helst rostungi
með mikið yfirvaraskegg. Hann
var með þykka fingur og notaði
flöskubotnaþykk gleraugu. Fort
hafði djúpa rödd, hló hátt og þótti
hirðulaus um útlitið og jafnvel
sóðalegur. Talið er að barsmíðar
föður hans hafi gert drenginn upp-
reisnargjarnan og andsnúinn valdi.
Einrænn, þunglyndur og
vinafár
Ungu hjónin hófu búskap í mikilli
fátækt og leigðu íbúð í Bronx-
hverfinu. Fort tók að sér alls
kyns störf milli þess sem hann
seldi greinar í blöð. Búskapurinn
gekk illa og á tímabili urðu þau
að brenna húsgögn til að kynda
íbúðina.
Charles og Anna voru ólík að
upplagi, hann var einrænn og vina-
fár, hann átti einn vin, en hún var
hrókur alls fagnaðar og vinmörg.
Sagan segir að Anna hafi dregið
Fort með sér á mannamót og að
án hennar hefði hann að öllum
líkindum lokað sig algerlega frá
umheiminum. Árið 1916 snerist
gæfan þeim í hag þegar faðir Fort
lést og þau hlutu arf.
Þremur árum síðar sannfærði
eini vinur Forts, rithöfundurinn
Theodor Dreiser, útgefanda sinn
um að gefa út bók eftir Fort.
Bókin þótti vissulega merkileg
en erfið aflestrar, ruglingsleg og
illa hugsuð. Gagnrýnendur stimpl-
uðu höfundinn sem rugludall og
fjandmann vísinda og framfara.
Viðbrögðin við bókinni höfðu
gríðarleg áhrif á Fort. Hann lagðist
í þunglyndi og brenndi marga tugi
þúsunda minnismiða, nokkuð sem
hann átti eftir að gera aftur seinna
á ævinni. Sagan segir að hann hafi
skrifað tíu skáldsögur en brennt
handritin að níu þeirra.
Nokkrum árum seinna kom
út önnur bók eftir Fort og hjónin
fluttu til London, heimaborgar
Önnu. Hann eyddi næstu átta
árum yfir bókum á British Museum
og safnaði gríðarlegu magni af
sögum um furðuleg fyrirbæri og
rómantíska náttúrufræði.
Margar spurningar
en fátt um svör
Eftir að Fort fékk arfinn gat hann
helgað sig áhugamáli sínu án þess
að hafa fjárhagsáhyggjur og við
tóku nokkur afkastamikil ár. Það
er erfitt að gera sér grein fyrir
allri vinnunni sem liggur að baki
starfi hans. Fort starfaði fyrir tíma
netsins og ljósritunarvélarinnar og
varð því að fletta þúsundum blaða
og handskrifa upp allar fréttirnar
sem hann skráði. Hann flokkaði
uppskriftirnar síðan nákvæmlega í
kassa og geymdi heima hjá sér. Að
lokum raðaði hann miðunum saman
í bók og skaut athugasemdum inn
á milli, lesendum til glöggvunar.
Ástæða þess að Fort var
álitinn andstæðingur vísinda var
sú að í bókum sínum lagði hann
oft og tíðum spurningar fyrir
vísindamenn. Spurningar sem þeir
áttu erfitt með að svara og reyndu
eftir megni að sniðganga að hans
mati.
Ein spurningin var til dæmis af
hverju það rigndi stundum froskum
en aldrei halakörtum. Fort vissi að
vísindamenn höfðu enga skýringu
á þessu og gátu því ekki svarað
spurningunni. Þegar hann fékk
engin svör svaraði hann sjálfur
með þeim hætti að í háloftunum
væri stórt þanghaf með eyju og að
íbúar hennar skemmtu sér við að
henda froskum niður til mannanna.
Að hans mati var það alveg jafn
góð skýring og hver önnur.
Furðufréttirnar sem Fort safnaði
voru bæði margar og fjölbreyti-
legar. Þær fjölluðu meðal annars
um menn sem lyftust upp af
jörðinni og flugu, undarleg ljós á
himnum, stjörnufræði, rafmagn og
galdrar þess. Hann skráði fjöldann
allan af bábiljum, sögur af fljúgandi
furðuhlutum, hugsanaflutningi,
álfum, skarkárum og frásagnir af
torkennilegum hlutum sem falla
af himni og sögur umskrímsli, svo
fátt eitt sé nefnt.
Bækur hans eru sem sagt
saman safn af furðulegum sögum
um furðuleg fyrirbæri.
Náttúruleg fyrirbæri
að mati Fort
Fort hafði í sjálfu sér engan
áhuga á því sem í dag er kallað
yfir náttúru leg fyrirbæri eða
dulsálarfræði. Hann taldi að öll
fyrirbærin væru náttúruleg og að
þau ætti að skýra. Eitthvað sem
fleiri mættu hafa í huga þegar rætt
er um náttúrufyrirbæri sem ekki
hefur fundist skýring á.
Hann var óvæginn í gagnrýni
sinni á svokallaða vísindamenn
eins og Fort kallaði marga mennt-
aða samtímamenn sína. Fort taldi
þá sniðganga allt sem þeir gætu
ekki skýrt út frá eigin reynslu og
ekki hafa hugmyndaflug til að líta
á heiminn nema frá einu sjónar-
horni, múlbundna af þröngsýni og
fordómum. Sjálfur sagðist hann
trúa öllu og engu, allt væri breyt-
ingum háð og ekkert væri eins og
það sýndist.
Stúlkan sem flaug út í garð
Fort safnaði ótrúlegum fjölda
furðusagna enda sat hann á
bókasöfnum í New York og
London í tuttugu og sjö ár og
leitaði fanga. Hann hefur eftir
dagblaðinu New York World 25.
mars 1883 að stúlka nokkur í
Greenville hafi nokkrum sinnum
lyftst upp af stofugólfinu heima hjá
sér og flogið út í garð. Um svipað
leyti greinir tímaritið Cosmos frá
því að mikið af fiskum hafi fallið
af himni í Norfolk í Virginíuríki.
Talandi hundur sem leystist upp
Samkvæmt Fort er grein í Nature
frá1880 sem segir að hópur fólks í
Þýskalandi hafi séð upplýstar verur
svífa á himninum. Fort trúði því
staðfastlega að verur frá öðrum
heimum heimsæktu jörðina. Hann
hefur eftir Scientific American
að í júlí 1882 hafi fjöldi manns
í Líbanon séð einkennilegan hlut
á himni. Þegar hluturinn hvarf
komu tvö þríhyrningslaga loftför
í staðinn og flugu lágt yfir jörðinni.
Ein furðulegasta sagan í safni
hans segir frá hundi sem talaði
mannamál en leystist síðan upp
í grænan reyk. Fort gerir enga
athugasemd við að hundurinn skuli
tala en hann setur spurningarmerki
við að hann hafi leyst upp í grænum
reyk.
Gagnrýnendur segja Fort hafa
verið bjánalega trúgjarnan og
sjaldnast dregið sannleiksgildi
sagnanna sem hann safnaði í efa
og lagt sig fram um að koma slæmu
orði á vísindi og notið þess að
niðurlægja vísindamenn sem hann
kallaði hina nýju prestastétt.
Lést úr torkennilegum sjúkdóm
Fort gaf út fimm bækur yfir ævina.
Fjórar um furður veraldar og
rómant íska náttúrufræði auk einnar
skáldsögu, Book of the Dammed
(1919), New Lands (1923), Lo
(1931), Wild Tallets (1932) og
The Outcast Manufacturers. Einnig
liggja eftir hann ævisögubrot sem
heita Many Parts.
Herra og frú Fort fluttu aftur
til New York 1929. Þremur árum
seinna dofnaði sjón hans skyndi-
lega og í maí 1932 var hann fluttur
á spítala með torkennilegan sjúk-
dóm. Hann lést nokkrum klukku-
stundum síðar og Anna fimm árum
síðar.
Fróðleiksfúsi furðufuglinn
Gestir úr geimnum heimsækja jörðina.
Charles Fort djúpt sokkinn í
hugsanir sínar um furður heimsins.
út í garð.