Læknablaðið - 15.02.1990, Blaðsíða 52

120
LÆKNABLAÐIÐ
mikilvægar, en það er blekking, ef við trúum
á það, að hægt sé að skýra sjúkdóma á því
þrepi. Hugtökin sjúkdómur og heilbrigði
tengjast kerfinu sem heild.
5. Maðurinn sem lifandi vera.
Nú höfum við jafnað saman manninn, úrverk
og hitastilli og við hugsum oft á þennan hátt.
Heitið »vélfræðileg ímynd« þarf ekki að vera
niðrandi á neinn hátt, eins og þegar hefir verið
nefnt.
Mjög oft nægja eðlisrænar eða eðlis- og
efnafræðilegar ímyndir, á sama hátt og líkanið
dugði fyrir starf kjálkaliðarins. Samt segjum
við nú ekki að maðurinn sé eðlisrænt eða
eðlis- og efnafræðilegt apparat, heldur að hann
sé líjfrœðileg vera.
Maðurinn er lifandi vera.
En hvað merkir það nú eiginlega?
Fyrr á tíð ríkti enginn vafi. Þá trúðu menn
því, að baki hins eðilsræna og efnafræðilega,
fyndist í öllu því sem lifandi væri einhver
lífsorka - eitthvað sem blési lífi í gangverkið,
en þvf trúum við ekki lengur. Við trúum
því nefnilega ekki á vorum dögum, að
þau náttúrufyrirbæri, sem sögð eru lifandi,
auðkennist af neinu því sem ekki verður lýst
með íðorðum eðlis- og efnafræðinnar.
Hvað er það þá, sem við náum ekki með
vélfræðilegum ímyndunum?
Ef við smíðuðum vélmenni, sem gæti hreyft
sig, gæti fjölgað sér og hefði efnaskipti,
sem byggðust á því að taka við næringu frá
umhverfinu, væri það þá lifandi? Það er eins
og orðið »lifandi« hafi misst merkingu sína
í menningarsamfélagi okkar og getur það átt
þátt í því, hvemig við umgöngumst húsdýrin
og náttúruna yfirleitt.
Ég veit heldur ekki, hvað »lifandi« þýðir.
Það besta sem við getum gert, er e.t.v. að
segja, að það vísi til trúar okkar á það, að
allar lifandi verur eigi sama upphaf, að þær
séu innbyrðis »skyldar« og - það sem ekki
minnstu varðar - að þær séu hver annarri
háðar. Ef við minnumst síðasta atriðisins,
getur það haft þýðingu við val ímyndar fyrir
manninn og við verðum á ný að gæta þess, að
lenda ekki á einstefnubraut orsakahugsunar.
Gólfklukkan ryðgar þegar drýpur gegn um
þakið, en maðurinn er eins og allt annað
lifandi, þátttakandi í spili náttúrunnar. Við
lifum á jurtum og á öðmm dýrum. Við erum
háð súrefnisframleiðslunni í regnskógum
Brasilíu. Við göngum inn í vistkerfi. Við
höfum séð dýrategundir hverfa, vegna þess
að lífsskilyrðin breyttust og hefðum við
rannsakað síðustu eintök þessara tegunda,
hefðum við getað greint kvillana, sem hrjáðu
þær.
Sjúkdómar geta verið tjáning á vanaðlögun að
umhverfi. Maðurinn lifði árþúsundum saman
sem veiðimaður. Síðan hafa lífshættir hans
gjörbreyzt og það er ekki fráleit hugsun, að
slíkar breytingar geti valdið vanaðlögun, sem
kemur fram sem sjúkdómur. Ef til vill getum
við skoðað langvinna sjúkdóma okkar tíma á
þennan hátt til dæmis hrömunarsjúkdóma og
hugsanlega líka vissa geðsjúkdóma, illkynja
mein og þessa dularfullu ónæmissjúkdóma.
Smættarhyggja - það er smættun hugtaka í
meira og minna einfaldar ímyndir - getur átt
fullan rétt á sér, en notum við of einfaidar
ímyndir geta vandamálin orðið óleysanleg. Við
leitum orsaka sjúkdómanna, sem herja nú á
dögum, eins og við værum að svipast um eftir
sprungum í leku þaki.
Ef til vill ætti faraldsfræðin að skoða manninn
sem opið, sjálfstýrandi kerfi, það er að segja,
að leggja meiri áherslu á það, að maðurinn á
samskipti við eðlisrænt umhverfi sitt og allt
sem lifandi er.
6. Maðurinn sem geðeðlisræn vera.
En maðurinn er ekki einasta lifandi. Hann er
einnig vera, sem getur fundið til, hugsað og
munað það sem hann upplifir.
Þessir eiginleikar, sem maðurinn hefir í
mismunandi mæli sameiginlega dýrunum,
eru ljóslega til staðar. Það veit sérhvert okkar
út frá huglægri reynslu. Hins vegar eru þetta
mjög dularfullir eiginleikar, sem ekki er hægt
að skýra vísindalega. Heimspekingar hafa
aldrei náð tökum á sálar-líkama-vandanum
og náttúruvísindunum gengur engu betur.
Geðræn ferli eru auðvitað órjúfanlega tengd
taugalífeðlisfræðilegum ferlum í heilanum,
en hvað er átt við með »órjúfanlega tengd«.
Vísindamaðurinn byggir kenningar sínar
á athugun á hinu hlutlæga, en kenndir eru
huglægar, prívat og ósýnilegar.