Læknablaðið - 15.02.1990, Blaðsíða 60

128
LÆKNABLAÐIÐ
réttindi og skyldur: Réttindi eru ekki eitthvað
sem við höfum fengið frá náttúrunnar hendi
eða frá Drottni vorum, heldur eru þau eitthvað
sem við höfum veitt hvert öðru.
Rawls lítur sjálfur svo á, að kenning hans sé
frekari útfærsla mannhyggju Kants og mér
finnst að við getum greint tengslin: Kant
krafðist þess einnig, að jafnvægi væri í afstæði
manna í millum og það er þetta jafnvægi sem
er tjáning réttlætis.
Á einum stað ber Rawls saman
vísindakenningar og samfélagsstofnanir.
Hann segir um vísindakenningar, að þær
þurfi að uppfylla sannleikskröfu. Ef slík
kenning reynist röng verður að hafna henni,
burtséð frá því hversu hugstæð hún er á allan
annan hátt. Á sama hátt ber að fordæma
samfélagsstofnun, sé hún ekki réttlát, þó að
hún virki vel að öllu öðru leyti.
Þessi umræða hljómar ef til vill dálítið
fræðilega, en ég held að það hafi hagnýtar
afleiðingar, ef að við hugsum á þessum
nótum. Ég skal reyna að varpa á þetta ljósi
með dæmi úr siðfræðiumræðunni í Danmörku.
Þar hafa menn, eins og víða annars staðar,
rætt líffæraflutninga og skilmerki heiladauða
og sumir háværir talsmenn takmarkandi stefnu
hafa haldið því fram, að ekki sé umsvifalaust
hægt að nýta sér líffæri heiladauðrar
mannveru. í því felist einhvers konar rangindi
gagnvart réttindum hins heiladauða. Þess
vegna hafa þessir formælendur krafist þess,
að hinn heiladauði hafi einhvem tímann áður
gefið skriflega til kynna, að hann væri fús til
að gefa líffæri sín við slíkar aðstæður. Þeir
sem berjast fyrir þessu viðhorfi, einblína á
réttindi hins heiladauða og þeir hafa ekki
ljáð máls á því, að ræða um skylduna til
að gefa líffæri. Þeir loka augunum fyrir
þeirri afleiðingu þessarar afstöðu, að krafan
hlýtur að leiða til þess, að jafnvægið milli
eftirspumar og framboðs líffæra raskast
óhjákvæmilega.
Ég tel, að umræðan verði að eiga sér upphaf
í því, að líffæraflutningar eru samfélagsiðja
og að æðsta meginreglan fyrir slíka sýslan,
sem og alla aðra samfélagsstarfsemi, hlýtur að
vera jafnvægt réttlæti og ekki einungis réttindi
einstaklinganna.
Hefðu talsmenn takmarkananna hugsað á
þennan hátt hefðu þeir getað stungið upp
á því, að menn gætu snemma á ævi sinni
gengið inn í samfélagssáttmála, sem næði
til tveggja atriða: Samningsaðilar vilja í
fyrsta lagi gjaman, að í þá verði grædd
líffæri úr heiladauðri mannveru, gerist þess
þörf og í öðru lagi vilja þeir gjaman gefa
líffæri sín, verði þeir fyrir áfalli, sem leiðir
til þess að heili þeirra eyðileggst. Þá væri
komið jafnvægi á hlutina. Þeir sem ganga í
slíkan »líffæraflutningaklúbb« eiga þá rétt á
að fá líffæri, þegar þörf gerist og í staðinn
viðurkenna þeir rétt annarra til að kalla eftir
líffærum, þegar líkt stendur á fyrir þeim.
Sjálfur aðhyllist ég það, að komið verði
á kerfi með minni takmörkunum, en það
mikilvægasta er, að hvemig svo sem það nú
verður, þá verði kerfið byggt á meginreglunni
um réttlæti.
Annað dæmi get ég nefnt, en það eru klínískar
rannsóknir, sérlega stýrðar meðferðarprófanir,
sem einnig geta talizt gagnleg samfélagsiðja.
Einnig í þessu tilviki einblínum við á réttindi
sjúklinganna eins og siðfræði rannsókna
eigi ekki að fjalla um neitt annað, en rétt
sjúklinganna til þess að taka ekki þátt í
rannsókninni og til þess að draga sig út úr
prófuninni hvenær sem er. Ég vildi gjaman
að okkur tækist að víkka sjónarhomið. I
stýrðum meðferðarprófunum eru að minnsta
kosti þrenns konar þátttakendur, sjúklingamir,
læknamir og oft lyfjaiðnaðurinn og sé
þessu gaumur gefinn, mun einnig hér birtast
mynstur, með réttindum og skyldum, sem eiga
að haldast í jafnvægi. Ég er að sjálfsögðu
ekki þeirrar skoðunar, að misvirða eigi
sjálfsákvörðunarrétt sjúklinganna, en öll
umræðan yrði miklu blæbrigðaríkari, takist
okkur að sjá vandamálin í dýpri vídd.
Ég hefi staðhæft, að á Norðurlöndunum
sé opinbert heilbrigðiskerfi byggt á
samfélagssáttmála og að einnig sé fyrir hendi
skilmerkileg ósk um gagnkvæma samheldni,
til dæmis þegar um sjúkdómsmeðferð er
að ræða. Þetta held ég að sé staðreynd. Ef
við til dæmis lítum til Danmerkur, þá er
enginn stjómmálaflokkur andvígur opinbera
heilbrigðiskerfinu og ég trúi því raunar, að
íhaldsmaður og vinstrisósíalisti taki því sem
sjálfgefnu, að mikilvægur borgari og allsendis
óþekktur einstaklingur eigi að fá sama lyfið
og að sams konar aðgerð verði gerð á þeim,