Læknablaðið - 15.03.1990, Page 47

LÆKNABLAÐIÐ 1990; 76: 167-9
167
Haukur Þóröarson
UMKVAKLOG FLEIRA
Uppruni þeirrar læknisfræði sem þekkist í dag
er rakinn til Hippókratesar en hann var uppi
fyrir um það bil 2400 árum. Þetta er ekki stutt
æviskeið fræðigreinar en um jafnlangan aldur
hefur læknisfræðin átt skæðan og sívirkan
keppinaut, en það er hinn óskilgetni bastarður
sem hér á landi gengur aðallega undir heitinu
skottulækning.
Hér vil ég gera stuttan stans við orðsitjar.
I nýútkominni fslenskri orðsitjabók er
forliðurinn skottu-, í orðum eins og skottuferð
og skottulækning, skotturóður, sagður vera
frá 19. öld og talinn helst merkja eitthvað
flýtiskennt og skammvinnt og þannig ekki
talið dregið af kvendraugsheitmu Skotta.
Forliðurinn er sagður hugsanlega tengjast
sögninni að skotta eða skopta í merkingunni
að fara um og flækjast. Til eru í íslensku
orðin skottuferð, stutt ferð, og skottupredikun,
fölsk predikun, leikmannspredikun. Eftir
þessu að dæma er talið að skottulækning
merki flýtiskennd og skammvinn lækning.
Ekki hef ég skýringu á því hvers vegna
orðið skottulækning náði festu í íslensku
máli fremur en annað orð sömu merkingar en
eldra eða frá 18. öld, það er orðið kvakl. Með
þessu íslenska orði, kvakl, er hljóðfarslega
komið mjög nærri orðum sömu merkingar
í tungumálum nágrannaþjóða, samanber á
dönsku kvakle, kvaksalveri og kvaksalver og í
ensku orðin quack, quacery. Endingin - salver
eða - salveri á að sjálfsögðu við salva eða
smyrsl. Skýringin á þessum orðmyndunutn
í nágrannatungumálunum mun vera sú að
umferðarsalar falbuðu smyrsl og önnur efni og
létu í sér heyra með þar til gerðu kvakhljóði.
Orðmyndin kvakl berst sem sagt með sínum
hætti inn í íslenskt mál á 18. öld en vék síðar,
eða á 19. öldinni, fyrir orðinu skottulækning,
Erindi flutt á fundi Læknafélags íslands og landlæknis aö
Hótel Sögu 24.11.1989.
sem eftir á að hyggja voru ekki góð skipti.
Nú er það svo að læknum er ami að því að
orðið »lækning« er tengt út og suður alls
konar verknuðum sem menn taka sér fyrir
hendur gagnvart samborgurum sínum, ýmist
af meintri hjálpsemi eða peningavon. Orðið
Iækning hefur alla jafna á sér geðþekkan
blæ og sjálfsagt talinn ávinningur af því til
að dylja kukl og loddaraskap sem stofnað
er til í fjárhagslegu ábataskyni. Þannig er
í fullri alvöru talað um grasalækningar,
andalækningar og huglækningar og nú
hjálækningar. Og lengur mætti þannig rekja.
Læknar telja það af hinu illa að tengja orðið
»lækningar« við gerðir og hugmyndir af þessu
tagi, slíkar tengingar eru í vægasta skilningi
misleiðandi fyrir almenning eða jafnvel hreinn
svikavefur. Læknar vilja gjaman endurvekja
orðið kvakl sem er eldra í málinu og gefur
ekki til kynna tengingu við lækningar.
Allt frá örófi alda hefur fólk reynt að bæta
líðan sjúkra manna og slasaðra. Nú eru um
230 ár síðan fyrst var skipaður læknir til
starfa hér á landi (Bjarni Pálsson landlæknir).
Það gefur auga leið að þrátt fyrir tjölgun
lækna, sem var hæg allt fram á þessa öld,
gafst aðeins litlum hluta landsmanna kostur
á læknisþjónustu. Eftir sem áður varð fólk
að grípa til þess sem nærtækt var og kalla
má alþýðulækningar. Það er allmerkilegt að
konungsvaldið vildi setja öflugar hömlur á
alþýðulækningar eftir að læknum tók að tjölga
hér á landi á 19. öldinni, en læknar hér virtust
hins vegar hallir að því að greindir og varkárir
menn fengju sérstakt leyfi til að sinna sjúkum
og slösuðum. Um þetta stóð nokkur styr, en
um miðja 19. öld skutu smáskammtalæknar
hressilega upp kollinum hér á landi og urðu
mjög aðgangsharðir í sölu smáskammta
sinna. Þáverandi landlæknir, Jón Hjaltalín,
skar upp herör gagnvart þessari starfsemi,
réðst harkalega á smáskammtalæknana sem