Læknablaðið - 15.12.1992, Blaðsíða 40

430
LÆKNABLAÐIÐ
YFIRLIT YFIR ALGENGUSTU GEÐLYF
FYRIR BÖRN OG UNGLINGA
Um er að ræða fimm megin lyfjaflokka: 1)
Örvandi lyf. 2) Þunglyndislyf. 3) Sterk geðlyf.
4) Krampalyf. 5) Róandi lyf.
Hver lyfjaflokkur hefur sérstaklega áhrif á
ákveðin sjúkdómseinkenni.
Örvandi lyf: Á tæpum 20 síðustu árum
hafa ótal greinar og bækur birst með
rannsóknarniðurstöðum um notkun örvandi
lyfja fyrir börn. Örvandi lyf eru sérstaklega
notuð í sambandi við einbeitingarerfiðleika og
eirðarleysiseinkenni. Einnig er vitað að þessi
lyf hafa verið notuð í miklum mæli fyrir böm
sem hafa hegðunarvandamál. Rannsóknir hafa
sömuleiðis sýnt fram á að heilbrigð böm sem
hafa engin sjúkleg einkenni svara jafnframt
vel lyfjagjöf örvandi lyfja (2).
Ekki er vitað til þess að þessi lyf hafi
nein varanleg áhrif á lengri tíma horfur, ef
rétt er staðið að lytjagjöf. Verkun þessara
lyfja er fyrst og fremst skammtímaverkun
sem varir vanalega ekki lengur en í fjórar
klukkustundir. Skammtíma hliðarverkanir geta
verið minnkuð matarlyst og svefntruflanir sem
er þó einstaklingsbundið, en getur á fyrsta ári
lyfjagjafar haft áhrif á hæð og vöxt bama, en
ekki ef litið er til lengri tíma (3). Æskilegt er
að fylgjast með hæð og þyngd bama sem nota
örvandi lyf. Aðrar aukaverkanir, sérstaklega
hjá bömum með heilaskaða, geta komið
fram sem pirringur og vöðvakippir. Lyfið
skyldi ekki gefa bömum með kækjasjúkdóm
því vanalega aukast kækimir við lyfjagjöf.
Draga má úr hliðarverkunum lyfsins með
því að sleppa lyfjagjöf um helgar. Vitað
er, að þessi lyf auka á námsgetu bama
og vitsmunahæfni þeirra, auk þess sem
þau verka róandi á böm og unglinga
og minnka þannig hegðunarvandamál
þeirra. Hámarkslyfjaskammtur af til dæmis
Mythylphenidatum (Ritalín) er 0,5-0,7
mg/kg/dag. Við hærri lyfjaskammta geta
komið hliðarverkanir. Þessi lyfjaflokkur hefur
greinilegt notagildi og hefur verið mest notaða
geðlyfið fyrir börn í Bandaríkjunum (4).
Hannaður hefur verið spumingalisti yfir
eirðarleysis- og einbeitingarvandamál hjá
bömum (5). Þessi listi er ætlaður læknum,
sálfræðingum, foreldrum og kennurum til
útfyllingar og er reynt að meta 10 vandamál
barnsins: Eirðarleysi, óþolinmæði, truflun
gagnvart öðrum bömum, ekki er lokið við það
sem byrjað er á, óróleiki, eftirtektarleysi, strax
þarf að mæta þörfum bamsins, það grætur,
breytir fljótt um skap og fær óþægðarköst.
Hvert einkenni fær ákveðna einkunn, allt
frá því að vera ekki fyrir hendi og yfir í
að vera mjög mikið, frá 0 og upp í 3. Ef
heildareinkunn er yfir 15 er talið æskilegt
að gefa bami örvandi lyf. Mikilvægt er að
kennari fylli einnig út þennan matsskala vegna
þess að langalgengast er, að böm eigi við
eirðarleysiseinkenni að stríða í skóla þegar
þau eru innan um önnur böm, þrátt fyrir að
eirðarleysiseinkenni séu ekki áberandi heima.
Þunglyndislyf: Þunglyndislyf voru áður
fyrr einkum gefin bömum í tengslum
við þrifaþjálfunarvandamál og mikil
eirðarleysiseinkenni. Þunglyndislyf gefin við
vandamálum er varða þrif verka einungis
tímabundið meðan á lyfjagjöf stendur,
þannig að bamið hættir aðeins að bleyta
sig á meðan það tekur lyfin. Lengri notkun
á þrfliringlaga geðdeyfðarlyfjum vegna
undinnigu er talin óæskileg fyrir böm,
vegna þess að aðrar meðferðaraðferðir hafa
gefist betur og eru síður skaðlegar, til dæmis
notkun á bjöllumottu (6). Þunglyndislyf
hafa einnig verið notuð í tengslum við
eirðarleysiseinkenni hjá bömum en þar
sem þau eru vandmeðfarnari eru þau síður
notuð en örvandi lyf. Þunglyndislyf hafa
verið notuð í vaxandi mæli á síðustu árum
við þunglyndi hjá bömum og unglingum
eldri en 10-12 ára, við skólakvíða og hvers
konar aðskilnaðarvandamálum, áráttu-
og þráhyggjueinkennum og jafnframt
við alvarlegum atferlistruflunum. Þau
hafa einnig verið gefin bömum sem þjást
af kraftleysi, úthaldsleysi eða almennu
getuleysi. Hámarksskammtur er að meðaltali
5 mg/kg/dag. Áhrif eru komin undir þéttni
lyfs í blóði (7). Algengasta lyfið sem notað
er fyrir böm og unglinga í þessum lyfjaflokki
er Imipramin (Tofranil). Lyfjameðferð vegna
áráttu- og þráhyggjueinkenna hefur farið
vaxandi á undanfömum árum og hefur
Clomipramin (Anafranil) verið mest notað
(8). Samtíma lyfjagjöf er mikilvægt að
fylgjast vel með hjartalínuriti bama, vegna
þess að þessi lyfjahópur getur stuðlað að
hjartaóreglu og sum börn virðast ekki þola
lyfið af þeirri ástæðu. hnipramin hefur
jafnfraint verið notað við svefnörðugleikum