Læknablaðið - 15.02.1999, Blaðsíða 44

138
LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
Taugameinafræði
Atferlisröskun og vitsmunaskerðing sem
einkenna börn sködduð af áfengi stafa af breyt-
ingum á starfsemi heilans og/eða byggingu
hans. Við áfengisneyslu móður verður alkóhól-
magnið í fóstrinu innan fárra mínútna það sama
og í blóði móður. Lifur fóstursins hefur aðeins
10% afkastagetu miðað við lifur móður og eftir
að alkóhól er horfið úr blóði fóstursins eru enn-
þá leifar eftir í legvatninu. Þess vegna er fóstrið
lengur undir áhrifum áfengis heldur en móðirin
(12). Sýnt hefur verið fram á að alkóhól veldur
æðasamdrætti í naflastrengnum, sem skerðir
blóðrennsli og getur valdið blóðsúr og viðvar-
andi súrefnisþurrð hjá fóstrinu (16). Alkóhól
virkar með beinum hætti á heilafrumurnar með
því að:
1. Draga úr taugafrumuskiptingunni, eins og
kemur fram í höfuðsmæð.
2. Hraða eðlilegum frumudauða.
3. Trufla ferð taugafrumna og glíafrumna á
réttan stað í heilanum.
4. Trufla myndun gripla og síma.
5. Trufla myndun taugamóta (17).
Heilabörkurinn (cerebral cortex), litli heili
(cerebellum) og sæhesturinn (hippocampus)
eru svæði þar sem skaðleg áhrif alkóhóls hafa
verið tengd atferlisröskun hjá börnum. Rann-
sóknir á dýrum hafa sýnt að sæhesturinn, nánar
tiltekið taugamótin í honum, er hvað viðkvæm-
asti hluti heilans fyrir áhrifum alkóhóls. Jafn-
vel lítill skammtur alkóhóls getur valdið lang-
varandi skerðingu á ummótunarhæfni tauga-
mótanna í sæhestinum og stungið hefur verið
upp á því að þetta geti átt þátt í vitsmunaskerð-
ingu barna sem sködduð eru af völdum áfengis,
en sæhesturinn er ákaflega mikilvægur fyrir
allt nám og minni (18,19).
Segulómanir hafa leitt í ljós að áfengisáhrif á
fósturskeiði geta valdið ýmiss konar óeðlilegum
breytingum á byggingu heilans. Böm með heil-
kenni fósturskaða af völdum áfengis eru með
hátt hlutfall vanskapnaðar í miðlínu heilans, sem
helst í hendur við aukinn vanskapnað í andliti.
Þessar niðurstöður benda til þess að meginbygg-
ingarskaði heilans verði frá þriðju til 13. viku
meðgöngu. Segulómanir sýna einnig að heildar-
stærð heilans er skert og hlutar litla heila, hvela-
tengsla (corpus callosum) og grunntaugahnoða
(basal ganglia, sérstaklega caudate nucleus) eru
tiltölulega litlir í börnum sem sködduð eru af
völdum áfengis (20-24).
Rannsóknir á dýrum og mönnum hafa sýnt
að umfang heilaskemmdanna tengist bæði
þroskastiginu, sem heilinn er á þegar áhrifin
verða, og því hve alkóhólskammturinn er stór.
Eins og áður kom fram eru skemmdir á bygg-
ingu heilans tengdar áfengisáhrifum á fyrsta
þriðjungi meðgöngunnar, en starfrænar
skemmdir tengjast meir áfengisneyslu eftir
þann tíma, sem nær jafnvel fram yfir fæðingu í
gegnum móðurmjólkina. Rannsóknir á rottum,
sem fengu fáa en stóra skammta af alkóhóli á
fósturskeiði, hafa sýnt að vöxtur á öllum heil-
anum, framheilanum og litli heilanum var til-
tölulega skertari ef áfengisáhrifin urðu á síð-
asta þriðjungi meðgöngu borið saman við vaxt-
arskerðingu, sem varð eftir áfengisgjöf á öðr-
um tímurn meðgöngunnar, enda er vaxtarhraði
heilans mikill á því tímabili. Höfundar þessarar
rannsóknar telja niðurstöðurnar styrkja þá
skoðun að þó svo áfengisneyslu sé ekki hætt
fyrr en á síðasta þriðjungi meðgöngu, þá geti
það samt dregið þó nokkuð úr fósturskaðanum
(25).
Dýrarannsóknir hafa einnig sýnt að vaxtar-
skerðing á litla heila og fjöldi Purkinje-frumna
í honum tengist beint þeim tíma fósturskeiðsins
sem alkóhóláhrifin verða og hámarksþéttni
alkóhóls í blóðinu. Fækkun Purkinje-frumna
reyndist vera meiri ef áhrifin urðu á síðasta
þriðjungi borið saman við annan þriðjung með-
göngu. Þessar heilaskemmdir voru tengdar
ýmsum atferlisbreytingum, þeirra á meðal jafn-
vægistruflunum (26). Erfiðleikar við að halda
lrkamlegu jafnvægi hafa einnig komið fram hjá
börnum sem orðið hafa fyrir áfengisáhrifum í
móðurkviði (27).
Konovalov og félagar gerðu rannsókn á fóst-
urvísum og fóstrum (aldur 5-14 vikur) mæðra
sem neyttu áfengis á meðgöngu. í 75,5% til-
fella var um óeðlilega heilamyndun að ræða.
Algengast var að myndun heilaholsveggja og
laganna í heilaberki væri afbrigðileg. Þegar til-
fellum var raðað eftir því hve alkóhólneyslan
var mikil, kom í ljós að fóstur alvarlega áfeng-
issjúkra mæðra (sem drukku 100-500 ml af
hreinum vínanda á dag, fjóra til sjö daga á
viku) voru með vanskapaðan heila í 100% til-
fella. Jafnvel þegar um tilfallandi notkun áfeng-
is hafði verið að ræða (35-100 ml af hreinum
vínanda neytt við þrjú tilfelli á meðgöngu),
kom fram vansköpun í 28,5% tilfella (28).
Alkóhól berst út í móðurmjólkina, þar sem
það nær um það bil sömu þéttni og er í blóði