Sagnir - 01.06.1992, Síða 25

dvelst í, þannig að hún er einhvers
konar smákastali. Talað er um virki á
mörgum bæjum og það er ekki nóg,
heldur er sagt að menn fari upp á
virkin, þannig að maður getur
ímyndað sér að þarna hafi verið um
að ræða talsvert mikil mannvirki. -
En ég veit ekki hvort við vitum
nokkuð að gagni um þessi mannvirki
og hvernig þau litu út er okkur hul-
ið.“
- Telja menn ekki að þetta hjóti að hafa
verið einhverjir hólar eða eitthvað slíkt?
„Þarna stöndum við frammi fyrir því
að við vitum ekki um þennan sjón-
ræna veruleika. Ef við værum að reyna
að gera mynd af því sem birtist sjón-
um manna á 13. öld, þá væri hún í smá
brotum. Hörður Ágústsson hefur leitt
að því líkur að útskornar fjalir sem
hafa fundist í skálum í Skagafirði séu
leifar af risastórum tréskurðarmyndum
sem hafi verið í Hóladómkirkju áður
fyrr. Það leiðir hugan að því að þessar
kirkjur, bæði dómkirkjur og aðrar,
voru kannski útskornar með alls konar
myndum, þarna birtist sjónrænn veru-
leiki, sennilega mjög umfangsmikill og
glæsilegur, sem við vitum nánast ekk-
ert um. Þarna er atriði sem sögurnar
gefa í skyn, þær segja okkur smábrot,
nefna virki hér og tréskurðarmyndir
þar en við getum ekki myndað neina
skýra mynd af því öllu.“
Sagan í Ijósi
framfarakenninga
- Hefur þessi íslenska bœndamenning
sem menn þekkjafrá 18. og 19. öld kann-
ski mótað hugmyndir manna um íslenskar
miðaldir um of?
„Þegar deilt hefur verið um það
hvort einhverjar framfarir hafi orðið
þá kemur upp það vandamál, að við
getum kannski bent á að einhverju
hefur farið fram, það hafa verið gerð-
ar ýmsar uppgötvanir og nýjungar
hafa komið fram á sjónarsviðið, en
verra er að segja hvort eitthvað kunni
að hafa glatast. Hafa menn týnt ein-
hverju niður sem menn kunnu áður
fyrr? Þetta er spurning sem ákaflega
erfitt er að svara. Einn höfundur hef-
ur bent á að í fornöld og á miðöldum
lærðu menn grein sem hefur síðan
fallið úr sögunni; það er mælskulist.
Þetta var óhemju mikil þjálfun og
eru til þykkir doðrantar um mælsku-
list. Spurningin er hvort ekki fari
mikið fram hjá okkur í bókmenntum
miðalda og fornaldar af því við
þekkjum ekki þessa mælskulist.
Menn hafa ekki nennt að kynna sér
hana nema að takmörkuðu leyti.
Það er ekki að efa að rithöfundar
miðalda voru hámenntaðir menn á
þessu sviði. Þeir höfðu lært málið
miklu meira heldur en bara af sauð-
kindinni upp við fossa, þeir voru ör-
ugglega verseraðir í alls kyns fræðum
en þeir kunnu eina list sem Islending-
ar hafa glatað ansi mikið niður. Þeir
eru ekkert að flíka lærdómnum, hann
kemur einungis fram þegar það er
nauðsynlegt. Það er til dæmis ekki
hægt að benda á að Snorri Sturluson
hafi kunnað latínu. Fyrir því er engin
sönnun, þó að mönnum þyki ákaf-
lega sennilegt að svo hafi verið. Það
er hægt að sanna að Snorri hafi verið
mjög fróður um lög, annars hefði
hann nefnilega ekki verið kosinn lög-
sögumaður, en það kemur aldrei
fram í ritum hans; hann kemur aldrei
með neinar langar lagaskýringar.
Hins vegar er merkilegt að í Njálu
kemur fram óskapleg lögfræði en það
er af því að það er nauðsynlegt fyrir
efnið. Því hefur verið haldið fram að
höfundurinn hafi lært lögfræði vegna
sögunnar og hann hafi verið að læra
lög jafnframt því sem hann skrifaði,
þess vegna verði honum stundum á í
messunni. En þetta gerði hann af því
að það var nauðsynlegt fyrir það sem
hann vildi segja. Nú ef menn eru
búnir að átta sig á því að þarna er að
baki mikill lærdómur sem höfund-
arnir flíka ekki, heldur nota einungis
þegar slíkt er nauðsynlegt, þá er
komið að hinu að þessar sögur eru
alls engar krónikur, engin morgunbl-
aðsfrásögn um atburði sem gerðust
þrjúhundruð árum áður, heldur eru
höfundarnir að setja fram ákveðnar
hugmyndir.
Þegar verið er að athuga veröld
fornbókmenntanna og fleira hættir
mönnum dálítið til að ganga út frá
framfarakenningu og þá álykta menn
aftur á bak og segja að ef eitthvað
hafi verið vont á 16. öld þá hafi það
verið verra á hinni 15. og enn verra á
14. öld.
Við getum tekið dæmi um hrein-
læti. Til eru heimildir sem benda til
þess að það hafi verið afskaplega bág-
borið í íslenskum sveitum á 18. og 19.
öld. Það er kannski ekki að marka
fullkomlega suma höfunda, en samt
má telja víst að íslendingar hafi verið
koldrullugir og hræðilega illa þefjaðir
á þessum tíma. - Þeir voru ekki einir
um það. En ef við förum að ímynda
okkur að ástandið hafi verið ennþá
verra þegar við förum lengra aftur í
tímann þá er það röng ályktun. Þótt
ekki sé hægt að segja nákvæmlega
hvernig hreinlæti var háttað á 13. öld,
bendir allt sem við vitum til þess að
það hafi verið miklu betra þá. Þetta á
einnig við um fleiri svið. Við getum
ekki ályktað um 13. öld út frá 17., 18.
og 19. öld. En þó að sú regla virðist
einföld er ekki alltaf auðvelt að fylgja
henni í raun.
Þegar maður les Sturlungu og
reynir að bægja burtu myndum og
hugsunum frá síðari öldum fer mað-
ur smám saman að átta sig á því hvað
það er gífurlega mikið sem við vitum
ekki - hvað það er gífurlega mikið
sem ekkert er sagt um og er falið í
móðu. Samt tel ég ekki að það sé úti-
lokað að rýna gegnum móðuna."
HA/ÓR/SJ/ÞHÞ
SAGNIR 23