Nýtt Helgafell - 01.04.1957, Blaðsíða 23

ORÐASMIÐ OG MÁLHREINSUN
17
Ekki veit ég til þess, að málhreinsendur
hafi nokkurn tíma skýrgreint markmið
sitt á nákvæman hátt, og væri þess þó
full þörf. Islendingar virðast flestir taka
málhreinsun sem sjálfsagðan hlut, þótt
þeir geri sér ekki ávallt ijósa grein fyrir
því, í liverju liún er fólgin. Málhreinsend-
ur leggja eins konar siðferðilegt mat á
orðaforðann. Sum orð eru talin æskilegri
en önnur vegna uppruna og ferils. Þannig
er barizt gegn orðinu að brúka á þeirri
forsendu, að það hafi borizt hingað úr
dönsku. Þó hefur þetta orð tíðkazt í rit-
uðu máli íslenzku síðan á 16. öld að
minnsta kosti, og er tvímælalaust miklu
eldra í talmáli. Eg minnist þess enn, að
það var brýnt fyrir okkur í skóla, hve
hættulegt orð þetta væri, og þó var það
algengt heima í sveitinni. Kennarar, sem
vinna að útrýmslu orðsins, gera sér ekki
fulla grein fyrir því, að sagnirnar „að nota“
og „að brúka“ hafa ekki nákvæmlega sömu
merkingu, og í rauninni getum við án
hvorugrar verið. Hér sjáuin við hin nei-
k^'æðu áhrif málhreinsunar í einfaldri
mynd. Með því að leggja sögnina að
brúka niður, gerum við málið fátækara
að blæbrigðum, rýrum tjáningarhæfni
þess. Slík afstaða kennara til einstakra
orða stafar bæði af takmarkaðri þekkingu
á sögu tungunnar og ekki síður af ein-
strengislegum liugmyndum um hlutverk
málsins. Og áhrifin á nemendur hljóta að
verða neikvæð. Þeim er kennt að líta tor-
tryggnisaugum fjölda algengra orða, án
þess að þeim séu kennd viðunandi orð í
staðinn.
Eins og ég gat um hér að framan, sér
áhrif þessarar stefnu á málfari skólageng-
inna Islendinga. Þótt þeir kinoki sér ekki
við að nota erlendu orðin abstrakt, kon-
klet, lógískur, týpískur, órígínal, mental-
it-et, lcarakter, komplex, súbéktívur og ob-
ektívur í hversdagslegri ræðu, þá finnst
þeim þessi orð óhæf í rituðu máli. Ég efast
um, að nokkur íslenzkukennari myndi þola
þau í stíl. Nú liafa öll þessi orð, sem ég hef
tínt sem dæmi af handahófi, það sameig-
inlegt, að þau hlíta beygingarvenjum og
hljóðkerfi íslenzkrar tungu og eru orðin
tökuorð í málinu. Þó eru til íslenzk nýyrði
yfir þær hugmyndir, sem felast í þessum
orðum, og um sumar þeirra hafa skapazt
mörg nýyrði. Hér vantar okkur því ekki
íslenzk orð, sem ættu að geta fullnægt
fagurfræðilegum kröfum málhreinsenda,
því að orðasmiðirnir hafa séð okkur fyrir
ofmörgum. Orðasmiðirnir hafa í rauninni
skapað nýtt vandamál í tungunni með
starfsemi sinni, og verður ekki hjá því kom-
izt að ræða það nokkrum orðum.
Þegar mörg nýyrði hafa skapazt um til-
tekna hugmynd, verða menn að velja og
hafna. Tungunni er vafasamur greiði gerð-
ur með því, að til séu of mörg orð um eitt-
hvert hugtak, sem hefur vel afmarkað
merkingasvið. Til að skýra þetta nánar er
rétt að taka dæmi. Orðið obéktívitet hef-
ur verið þýtt á ýmsa vegu, en hér skal
látið nægja að minnast á tvö nýyrði:
hluthyggja og óhlutlægni. Þessi tvö orð
eru mynduð á allólíkan hátt, þótt í báð-
um komi fyrir orðið „hlutur“, og enginn
gæti látið sér til hugar koma, að þau
merlctu hið sama, ef höfundar þeirra hefðu
ekki látið okkur í té erlenda þýðingu á
þeim. Islenzkri tungu hei'ur oft verið talið
það til hróss, hve gagnsær orðaforði henn-
ar er um merkingar, en hér hlýtur okkur
að skiljast, að í því er einnig hætta fólgin.
Með orðinu gagnsær er átt við ákveðin
hugmyndatengsl, að menn geti ráðið merk-
ingu orðs af skyldum orðum. Þetta má
styðja með dæmum. Þegar orð eins og súil-
arjrœði kom fyrst fram, áttu menn hægt
með að gera sér einhverja grein fyrir merk-
ingu þess, vegna tengslanna við „sál“ og
„fræði“. En ef við víkjum aftur að orð-
unum hluthyggja og óhlutlægni, þá virð-
ist gagnsæin ekki koma að notum, og því
skiljum við ekki þessi orð, nema þeim
fylgi erlend þýðing eða einhvers konar
skýrgreining. Einn menntaðasti heimspek-
ingur Islendinga hefur sagt mér, að hann