Nýtt Helgafell - 01.04.1957, Blaðsíða 24

18
HELGAFELL
telji íslenzku illa fallna til heimspekilegra
rökræðna. Gagnsæi orðanna geta verið
heimspekilegri hugsun til hindrunar, vegna
þess að hugmvndatengsl gera merkingar
sumra orða óskýrar.
Því verður ekki neitað, að orðasmiðir
haf'i aukið á glundroðann í tungunni. Þó
skal þess getið þeim til varnar, að margri
nýsmíð þeirra hefur ekki verið ætlað að
verða almenningseign. Sumir höfundar
búa til orð af ákveðnu tilefni, án þess að
liafa ætlast til, að það leysi erlenda orðið
af hólmi á öðrum vettvangi. Orðsköpun
þeirra er persónulegs eðlis, svo að þeir öðl-
ast eins konar einkarétt á notkun nýyrð-
anna. En slík orðasmíð er undantekning
og hefur lítil áhrif á vandamálið í heild.
Þó er rétt að hafa hana í huga, þegar rætt
er um almenna afstöðu íslenzkra mennta-
manna til erlendra hugmynda. Margir
þeirra leggja ofurkapp á að gerast orða-
smiðir í stað þess að notast við eldri orð,
sem farin eru að festast í málinu. Afleið-
ingin af þessu er glundroði, eins og ég gat
um áðan. Allt stefnir að því að auka óviss-
una um merkingu nýyrðanna. Það eru því
engin undur, að skólagengnum íslending-
um séu erlendu orðin munntöm, þótt þeir
liins vegar neyðist til að leita uppi íslenzk
nýyrði, þegar mikið liggur við, eða jafnvel
að fást við orðasmíð sjálfir.
Öllum hlýtur að koma saman um, að
íslenzk tunga verði að hafa orðaforða, sem
tekur yfir sem flestar hugmyndir, hvar sem
þær hafa skapazt, en um hitt eru skiptar
skoðanir, hversu því verði bezt við komið.
Einfaldasta leiðin yrði sú, að við tækjum
upp erlendu orðin með hugmyndunum. I
rauninni höfum við þegar gert það í miklu
stærri stíl en viðurkennt er. Og hér verður
fyrir okkur annað vandamál, sem ekki er
hægt að láta liggja í þagnargildi. Að hve
miklu leyti ber að telja orðin, sem ég
nefndi áðan, íslenzk? Enginn getur mót-
mælt því, að orð eins og pólitískur, sósíal-
isrni, rómantískur o. s. frv. séu hluti af ís-
lenzkum orðaforða, en livar liggja mörkin
milli þeirra og hinna, sem enn eru talin
útlendar slettur? Ur þessum vanda verður
ekki leyst nema með tvennu móti. Annað-
hvort. hljótum við að taka upp útlendu
orðin og veita þeim fullan þegnrétt í mál-
inu eða öðrum kosti að semja nýyrði, sem
eiga þess kost að verða alþjóðareign, eru
kennd í skólum og notuð af rithöfundum.
Iíér skal enginn dómur lagður á, hvor leið-
in sé betri, en við getum ekki gengið þess
duldir, að ekki hlýðir að láta þetta vanda-
mál afskiptalaust.
Ef við veljum þá leiðina að smíða ný-
yrði í stað tökuorða, þá verðum við að
samræma þá viðbót orðaforðans. Fyrir
nokkrum árum hófst útgáfa á nýyrðasöfn-
um á vegum orðabókarnefndar Háskólans,
og sýnir það framtak, að æðsta mennta-
stofnun landsins telur sér málið ekki óskylt.
Þegar eru komin út fjögur bindi af nýyrð-
um tæknilegs eðlis, úr sjómennsku, land-
búnaði og flugi. Með þessari útgáfu er stig-
ið mikilvægt spor í rétta átt. I nýyrða-
söfnunum veitum við því eftirtekt, að þar
er slæðingur af tökuorðum, eins og raunar
er eðlilegt. Mönnum hættir oft við að
gleyma því, hve lítill er munurinn á er-
lendu tökuorði og íslenzkri nýsmíð um
sama hugtak. Hlutverk beggja orðanna er
hið sama og hvorttveggja er nýtt í tung-
unni. Þó eru auðsæileg vansmíði á orða-
söfnunum nýju. Hjá höfundunum gætir
tilhneigingar til að fyrna í orðasmíðinni,
og sýnir það furðulega mótsögn. Þannig
kemur í síðasta bindinu orðið „hönn“ í
merkingunni teikning, uppdráttur. Af
þessu eru svo mynduð orðin „hannar“, sem
á að merkja teiknari og beygjast eins og
Gunnar, og sögnin „að hanna“, sem merkir
að teikna, gera uppdrátt að. Því ber vit-
anlega ekki að neita, að þessi orðasmíð
ber vott um töluverða hugkvæmni, þessi
orð virðast vera mynduð af fyrra hluta
orðsins hannyrðir. En ofmikill lærdómur
getur verið hættulegur, þegar honum er
beitt óskynsamlega. Orðið „liönn“ mun
eiga erfitt með að festast í málinu, það