Sveitarstjórnarmál - 01.03.1997, Blaðsíða 44

STJÓRNSÝSLA
UPPLÝSINGALÖGIN
Kristján Andri Stefánsson lögfrœðingur, deildarstjóri íforsœtisráðuneytinu
Hinn 1. janúar síðastliðinn öðluðust gildi
ný lög um aðgang almennings að upplýsing-
um hjá stjórnvöldum. Eru það fyrstu lögin
sem hafa að geyma almennar reglur á þessu
sviði. Er óhætt að fullyrða að þær breyti
starfsskilyrðum stjórnvalda allverulega frá
því sem verið hefur, enda hefur íslensk
stjórnsýsla þangað til nýlega þróast með
nokkuð öðrum hætti en hjá næstu nágranna-
þjóðum okkar, þar á meðal hjá Færeyingum
sem tóku upp reglur um „innlit'* í stjómsýsl-
una árið 1994.
Það var þó á svipuðum tíma og annars staðar á Norð-
urlöndum sem áhugi á og tilraunir til að setja upplýs-
ingalög hófust á Alþingi. Arið 1969 var tillaga til þings-
ályktunar um upplýsingaskyldu stjórnvalda fyrst lögð
fram og var tvívegis endurflutt áður en hún var sam-
þykkt í maí 1972. Upp úr því voru stjórnarfrumvörp
þess efnis nokkrum sinnum lögð fram á áttunda áratugn-
um en síðan var málinu ekki hreyft á ný fyrr en um ára-
tug síðar þegar áform um setningu reglna af þessu tagi
tóku að rata inn í stefnuyfirlýsingar og málefnasamn-
inga ríkisstjóma. Umboðsmaður Alþingis benti einnig á
bagalegan skort á slíkum reglum fljótlega eftir að hann
tók við embætti og loks tókst í sjöundu tilraun á síðast-
liðnu vori að afgreiða frumvarp það er varð að upplýs-
ingalögum nr. 50/1996.
Á þessu sviði höfðu fyrir aðeins verið settar reglur um
einstaka málaflokka, svo sem lög um upplýsingamiðlun
og aðgang að upplýsingum um umhverfismál, nr.
21/1993, og um tiltekna Iwpa, svo sem um aðgang aðila
máls samkvæmt stjómsýslulögum nr. 37/1993 að upp-
lýsingum um stjórnsýslumál, auk nokkurra annarra
dreifðra og ósamstæðra ákvæða í lögum sem höfðu því
ekki mikla almenna skírskotun." Algengara hefur og
verið að starfsskilyrði stjómvalda hafi verið vörðuð á
hinn veginn, með þagnarskylduákvæðum í lögum, ýmist
1) Til fróðleiks má benda á dæmaskrá sem fylgdi frumvarpi til upp-
lýsingalaga í meðferð Alþingis og birt var sem fylgiskjal 1 við
það frumvarp, Alþt. A, 1995-1996, bls. 3034-3037, og í ritinu
Upplýsingalögin ásamt greinargerð, forsætisráðuneytið 1996, bls.
77-80.
almenns eðlis eða um sérgreind tilvik sem op-
inberum starfsmönnum hefur verið skylt að
gæta að við meðferð upplýsinga í vörslum
stjómvalda. Þegar settum reglum sleppti má
því segja að almenningur hafi ekki átt neinn
rétt til aðgangs að upplýsingum hjá stjórn-
völdum en á hinn bóginn hafi stjómvöldum
oft verið heimilt að veita almenningi rýmri
aðgang að upplýsingum en réttur beiðanda
stóð til, enda hafi reglur um þagnarskyldu
ekki staðið í vegi fyrir því.
Það hefur því verið til baga jafnt fyrir almenning sem
og starfslið stjórnsýslunnar að búa ekki að hlutlægum
reglum á þessu sviði og úrlausn mála á ólögfestum
grundvelli, sem rétt er að hnykkja á að getur orðið ansi
flókin og ekki einfalt að leysa úr, hefur oft valdið töfum
og stundum harðvítugum deilum um aðgang að upplýs-
ingum hjá stjómvöldum, hamlað því að samræmd fram-
kvæmd kæmist á og jafnvel ýtt undir að gögnum hafi í
vafatilvikum verið haldið leyndum umfram það sem þörf
hefur verið á.
Með upplýsingalögunum hafa nú verið settar skýrari
reglur en áður hafa gilt um rétt almennings til aðgangs
að gögnum í vörslu stjómvalda og jafnframt hefur verið
tryggt að unnt verði að leysa úr ágreiningi um úrlausn
stjórnvalda á grundvelli laganna með einföldum og
skjótum hætti, eins og nánar verður vikið að síðar. Með
lögunum hefur réttur almennings til aðgangs að gögnum
verið rýmkaður mikið frá því sem áður var á þeim svið-
um sem stjómvöldum hefur verið talið heimilt, en ekki
skylt, að láta upplýsingar í té. Á skýringarmyndinni hér á
eftir er þeim breytingum sem upplýsingalögin eiga að
leiða til lýst með einfölduðum hætti.
Þjóófélagsleg nauósyn og markmió
upplýsingalaga
Þegar forsætisráðherra mælti fyrir fmmvarpi til upp-
lýsingalaga á Alþingi benti hann á að fyrri frumvörp
hefðu hlotið misgóðar undirtektir í þinginu og þjóðfélag-
inu almennt, allt frá því að vera drærnar við fyrstu fmm-
vörpunum til þess að vera kröftuglega gagnrýnd. Sú
gagnrýni hefði aðallega beinst að samspili meginreglu
þeirra um óheftan aðgang að opinberum gögnum við þær
38