Uppeldi og menntun - 01.01.2013, Side 61

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 22(1) 2013 61
KristÍn bJarnadóttir
Enn fremur sagði frá kaffisvelg nokkrum sem var búinn að venja sig á að drekka
fimm bolla á dag af kaffi. Hann keypti til þess kaffibaunir sem hann hugði að mundu
endast honum árlangt. Það gekk ekki eftir og dæmið gekk út á að minnka drykkjuna
eftir fyrstu tólf vikur ársins þannig að kaffiskammturinn entist. Að lokum kom til-
brigði við dæmið þar sem spurt var hve lengi skammturinn entist ef drukknir væru
sex bollar á sunnudögum en þrír bollar aðra daga (bls. 215–216).
Fáar heimildir er að finna um notkun bókarinnar. Hennar var aðeins einu sinni get-
ið í skólaskýrslu Bessastaðaskóla (Jón Jónsson, 1842, bls. 14–15). Hún var ekki nefnd í
ævisögu Jóns Guðmundssonar eftir Einar Laxness (1960).
Reikningsbók – Eiríkur Briem
Eiríkur Briem (1846–1929) var 23 ára gamall er hann gaf út Reikningsbók (Eiríkur Briem,
1869) ásamt Einari Þórðarsyni prentara. Bókin er 212 bls. Eiríkur lauk guðfræðiprófi
árið 1867. Þá hafði hann aðeins dvalið þrjá vetur í Reykjavík við nám í Lærða skól-
anum og Prestaskólanum sem tók að jafnaði átta ár samanlagt. Aðra vetur hafði hann
lesið heima og jafnframt kennt yngri systkinum sínum. Sjálfsnám var honum því
tamt. Höfundur sagðist hafa tekið nokkuð af dæmum úr bókum Ursins og Berthelsens
(Eiríkur Briem, 1880, bls. iv) en bókin virðist að mestu frumsamin og endurspegla
lífsviðhorf höfundar. Eiríkur varð fyrir áhrifum af kenningum Spencers í dvöl sinni í
Kaupmannahöfn veturinn 1879–80 og þýddi hluta ritsins Um uppeldi barna og unglinga
(Spencer, 1884). Eiríkur hafði einnig ungur kynnt sér skrif Ólafs Stefánssonar, einkum
ritgerðir er byggðar voru á reikningi og gáfu tilefni til frekari útreiknings (Guðmundur
G. Bárðarson, 1931).
Efni Reikningsbókar Eiríks Briem er sem hinna fyrri reikniaðgerðirnar fjórar í heilum
tölum, brotnum og nefndum tölum með mynt- og mælieiningum, þríliða, prósentu- og
vaxtareikningur. Vísan góða „sig mest merkir hinn fyrsti ...“ (Eiríkur Briem, 1869, bls.
3) birtist enn. Síðari hluti bókarinnar kom út árið 1880. Þá bættust við líkingar (jöfnur)
og bókstafareikningur auk kafla um logra (lógaritma), sem voru nýlunda í íslenskum
reikningsbókum. Lograreikningur er hin formlega leið til að finna upphaflega upp-
hæð eftir að vaxtavextir hafa bæst við. Lograr og bókstafareikningur hurfu þó í síðari
útgáfum (sbr. 4. prentun annars parts 1905); hafa ef til vill ekki þótt tímabært efni.
Óþarfa efni í bókum gerði þær of dýrar.
Reikningsbók Eiríks hlaut mikla útbreiðslu og var oft endurprentuð. Markhópurinn
var ungmenni en síður börn. Í formála síðari hlutans frá 1880 sagði höfundur ætlan
sína vera að hafa bókina svo ljósa að menn sem hefðu löngun til að læra reikning og
allgóðar gáfur til þess gætu haft not af bókinni þótt þeir hefðu litla eða enga tilsögn.
Hann gerði þó ráð fyrir að menn nytu nokkurrar tilsagnar við logra-, bókstafa- og
jöfnureikning. Orð Eiríks í formálanum bera vott um áhrif frá kenningum Spencers
um að láta nemandanum eftir röksemdafærslu og veita honum tækifæri til að upp-
götva sjálfur og nema á eigin spýtur:
[J]eg [hef] leitt hjá mjer að færa rök fyrir reglum þeim, er settar eru; þar sem á stöku
stað að vikið er frá þessu, þá er það af því, að röksemdin gat sjálf verið æfingardæmi
eða hún lá svo ljóst fyrir, að hún gat verið til að festa regluna betur í minni … til