Uppeldi og menntun - 01.01.2013, Side 70

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 22(1) 201370
reiKningsbæKUr tveggJa alda
reikning og fylgdi honum eftir með æfingum allt fram í sjötta hefti en hugarreikningur
var snar þáttur í stefnu Pestalozzis. Elías Bjarnason (1927, bls. 3) taldi ekki hagfellt að
benda börnum á mjög margar og mismunandi aðferðir til að leysa sama verkefnið.
Þær skoðanir voru uppi í Danmörku um það leyti sem bók Elíasar kom fyrst út að
nauðsynlegt væri að tryggja leikni í reikningi.
Allir höfundarnir kynntu reiknirit Evklíðs til að finna stærstu styttingartölu brots
en enginn þeirra reyndi að skýra hana; þeir kenndu einungis aðferðina. Allir höfund-
arnir kynntu aðferð án skýringar til að finna minnsta samnefnara en Sigurbjörn Á.
Gíslason sker sig þar úr. Hann kynnti einnig aðra aðferð, byggða á frumþáttun, sem
felur í sér skýringu. Sigurbjörn beitti einnig frumþáttun til að rökstyðja með dæmum
hvaða almenn brot geta orðið endanleg tugabrot og hver ekki. Jón Guðmundsson
(1841, bls. 2) sagði að töflur þyrfti að kunna viðstöðulaust en Sigurbjörn Á. Gíslason
(1911a, bls. 3) varaði við þululærdómi. Bók Sigurbjörns sker sig einnig úr að því leyti
að hún er stíluð til kennarans.
lOKaOrÐ
Sé litið yfir reikningsbækur tveggja alda virðast þær furðu líkar að uppbyggingu
og efni. Reikniaðgerðirnar fjórar eru teknar fyrir hver á eftir annarri í heilum tölum,
nefndum tölum og brotum samkvæmt evrópskri hefð reikningsbóka nema í fyrsta
hefti bókar Sigurbjörns Á. Gíslasonar fyrir ung börn. Viðfangsefnin eru að miklu leyti
kaup og sala, gjaldmiðill, mál og vog, enda voru gjaldmiðils- og mælieiningar hvers
konar afar flóknar fyrir tíma krónunnar og metrakerfisins.
Markhópurinn, ungt fólk sem er að koma undir sig fótunum og fá arð af vinnu
sinni, breyttist ekki fyrr en á 20. öld enda komu fræðslulög um almenningsskóla
fyrst fram árið 1907 (Lög um fræðslu barna nr. 59/1907). Ólafur Olavius, Stephensen-
feðgarnir Ólafur og Magnús, Jón Guðmundsson og Eiríkur Briem miðuðu umræðu
sína við bændaþjóðfélagið og sér í lagi Jón virðist hafa haft ímugust á þéttbýli og
því sem þaðan kom. Sigurbjörn Á. Gíslason, Elías Bjarnason og jafnvel Eiríkur Briem
virtust á leið inn í þéttbýli en innkaup voru jafnvel til heils árs, miðuð við búskap
ólíkan því sem tíðkaðist í bæjum á áttunda áratug 20. aldar er bók Elíasar var enn á
markaðnum. Þar sem greina má gildismat höfunda héldu þeir fram gömlum gildum
bændasamfélagsins: hagsýni og forsjálni, varhug við eyðslu umfram efni. Sóun í
innfluttar munaðarvörur bar að varast, búa skyldi að sínu og nýta það sem best.
Meginmarkmið allra höfundanna sýnist hafa verið að bæta menntun Íslendinga,
jafnvel lyfta vanþróuðu samfélagi upp úr eymdinni; veita ungu fólki forsendur til
að takast á við nám og störf í samfélaginu og stuðla að félagslegri, tæknilegri og
efnahagslegri þróun þess, sagt með orðum Niss (1996). Ólafur Olavius fékk þó bágt
fyrir að orða skipanina á ólandinu. Höfundar bókanna hafa vart getað vænst mikils
arðs af verkum sínum þótt seinni höfundarnir þrír hafi haft af þeim nokkrar tekjur.
Þrjár bókanna urðu löggiltar kennslubækur, þeirra Ólafs Stefánssonar, Sigurbjörns Á.
Gíslasonar um skeið og Elíasar Bjarnasonar um langa hríð. Þær hlutu því meiri út-
breiðslu en ella og urðu viðmið um undirstöðunám í reikningi.