Uppeldi og menntun - 01.01.2013, Blaðsíða 80

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 22(1) 201380
hUgleiÐing Um læsi
BrEyting á tExtaHUgtaKinU
Textahugtakið hefur verið að breytast á undanförnum áratugum. Rafræn miðlun og
almenn notkun á henni hefur leitt af sér texta sem er ekki einungis letur og mynd
heldur einnig vefslóðir, hreyfimyndir og jafnvel hljóð. Texti af því tagi hefur verið
nefndur fjölhátta texti eða samsettur texti (e. multimodal text). Svo örar breytingar á
texta hafa vart orðið áður í sögu ritunar. Þetta, meðal annars, hefur valdið nokkrum
usla í umfjöllun um læsi og merkingu þess hugtaks og það hefur bólgnað út. Fjöldi
hugtaka hefur nú læsi í síðari lið heitis og spurning hvort þar er alltaf um læsi að
ræða. Svo virðist sem þar sé oft átt við skilning fremur en læsi, svo sem sjálfbærnilæsi,
fjármálalæsi o.fl., eða túlkun, svo sem þegar sérstaklega er rætt um bókmenntalæsi,
eða þá færni í að nýta tækni, svo sem stafrænt læsi. Örstutt grein er gerð fyrir þessu í
Aðalnámskrá grunnskóla 2011 (Mennta- og menningarmálaráðuneytið, 2012, bls. 16 og
17) og þar er stefnan mörkuð. Fátt segir þó þar um læsi í þeim skilningi sem nefndur
er hjá alþjóðlegum stofnunum, svo sem OECD (sjá t.d. Organization for Economic
Cooperation and Development, 2001), en meira rætt um þá tækni sem í boði er, svo
sem stafræna tækni og hugtökin miðlamennt og miðlalæsi eru áberandi. Þó er síðast
í kaflanum lögð áhersla á „mikilvægi ritunar og lesturs í hefðbundnum skilningi“
(Mennta- og menningarmálaráðuneytið, 2012, bls. 17) og að það skipti sem fyrr miklu
máli að börn nái tökum á „tiltekinni lestrar- og ritunartækni“. Það er því ekki að undra
þó ritið Læsi fjalli að miklu leyti um „miðlalæsi“ og „miðlamennt“ eða „læsi í víðum
skilningi“ eins og það er nefnt. Þar er, eins og í Aðalnámskrá, einungis tæpt á mikil-
vægi lestrar og ritunar í hinum „hefðbundna skilningi“ (t.d. á bls. 12 og 13; hér eftir
eru tilvísanir til tiltekinna kafla eða blaðsíðna allar til heftisins Læsi).
„MErKingarsKÖPUn“
Nánast enga umfjöllun er að finna í ritinu Læsi um undirstöður þess að vera læs á
margs konar texta sem eftir atvikum getur haft að geyma letur, gröf, töflur, myndir og
annað sem kann að styðja textann og er hluti af honum. Til þess að geta ráðið í texta
er réttilega bent á mikilvægi orðaforða og reynslu lesanda. En mál er ekki einungis
orð. Orðin koma saman í setningar, málsgreinar, efnisgreinar og texta. Þau geta haft
margs konar merkingu í samfélagi orðanna og lesandi beitir kunnáttu sinni í máli og
almennri þekkingu sinni við skilning og túlkun. Þetta er kallað „merkingarsköpun“ í
Læsi en mætti sennilega allt eins kalla skilning eða lesskilning og túlkun.
Erfitt er að greina í ritinu á hvaða skilningi eða skilgreiningu umfjöllun um læsi
er byggð. Í 3. kafla verksins, Merkingarsköpun, samskipti og skilningur, er nokkuð
fjallað um skilgreiningu á hugtakinu læsi og ólæsi. Þar er getið um „suma“ og „aðra“
sem fullgildar heimildir en ekki vísað til þeirra sem hafa viðkomandi skilning eða
skoðanir á hugtakinu læsi. Það er miður því það gæti skýrt ýmislegt fyrir lesendum
og þeir leitað í smiðju ólíkra fræðimanna. „Sumir telja að læsi sé samheiti yfir marga
færniþætti, og tala þá gjarnan um læsisvanda sem tengist tilteknum þætti eða þáttum,
en aðrir draga fólk annaðhvort í dilk læsis eða ólæsis“ (bls. 15). Síðan segir að þeir sem