Morgunblaðið - Sunnudagur - 16.12.2012, Blaðsíða 54

54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16.12. 2012
Menning
Styrmir Gunnarsson, ritstjóri Morgun-blaðsins um áratugaskeið, var sem slík-ur ekki aðeins áhorfandi framvindu ís-
lenskrar samtímasögu, hann var ötull
þátttakandi í henni. Á sinn hátt má jafnvel
segja að ritstjórar Morg-
unblaðsins hafi haft meira
um hana segja en flestir:
ríkisstjórnir komu og fóru,
en Mogginn haggaðist
ekki. Og svo komu þeir
Morgunblaðsmenn auðvit-
að að samtímasögunni
með beinum hætti með því
að skrifa hana dag frá
degi.
Í þessari bók leitast Styrmir við að segja frá
og greina innanflokksólgu í Sjálfstæðis-
flokknum, sem stóð allt frá sviplegu fráfalli
Bjarna heitins Bendiktssonar forsætisráð-
herra til þess að Davíð Oddsson náði undir-
tökum í flokknum á síðasta áratug liðinnar ald-
ar. Fyrst og fremst beinir Stymir sjónum þó
að þætti Geirs Hallgrímssonar, en bókina ritar
hann ljóslega öðrum þræði til þess að rétta
hlut Geirs, vinar síns, samstarfsmanns og sam-
herja, í hinu sögulega samhengi.
Um bók þessa hafa birst einstaklega harð-
orðir ritdómar, bæði í Fréttablaðinu og DV.
Ritdómararnir eru þó aðallega meinyrtir um
höfundinn, tíma þá og sögusvið, sem bókin
greinir frá, en hún sjálf látin liggja meira milli
hluta. Fyrir vikið missa þeir mjög marks. En
það er samt vert að gefa þeim gaum.
Megininntak þeirrar gagnrýni er að Styrmir
hafi látið pólitískt hlutverk sitt og Morgun-
blaðsins ganga framar blaðamennskunni, að
hann hafi í nafni pólitískra, jafnvel „annar-
legra“ hagsmuna beinlínis villt um fyrir les-
endum Morgunblaðsins, að hann sé „val-
kvæður“ á sannleikann og að bókin sé
varhugaverð tilraun til þess að endurskrifa
söguna. — Nú má auðvitað brosa að því að í
Fréttablaðinu séu settar fram ásakanir um að
annað blað hafi, áratugum áður, verið vísvit-
andi ónákvæmt í fréttaflutningi vegna hags-
muna eigenda þess. Eða að fréttastjóri DV
saki aðra um að hafa í fyrndinni farið í fjöl-
miðlaherferðir og birt forsíðufréttir utan úr
bæ. Maður, líttu þér nær!
En aðfinnslurnar eru samt réttmætar. Auð-
vitað rekst það á ef menn eru bæði að reyna að
hafa áhrif á atburðarásina og segja almenningi
frá henni (eða ekki eftir atvikum!). Og auðvitað
er það óþolandi ef ritstjórar leggja á ráðin um
hvernig best sé að villa um fyrir lesendum, þó
það sé bara um hvort húsfyllir hafi verið á póli-
tískum fundi í Háskólabíói eða ekki.
Áður en menn leggjast í bannfæringar verð-
ur þó að hafa í huga umhverfi og tíðaranda
þeirra daga. Hin stóra deila heimsins, kalda
stríðið sjálft, geisaði nefnilega á litla Íslandi
líka og þar var dauðans alvara á ferðum. Hug-
myndir manna um ríkisvaldið og hagstjórn
voru einnig með allt öðrum hætti þá en nú, sem
kristallaðist í því að stjórnmálin gegnsýrðu
samfélagið allt, ekki síst fjölmiðlana. Og ekki
aðeins suma fjölmiðla, heldur alla fjölmiðla. Í
höfuðborginni komu út 5 dagblöð, öll flokks-
blöð. Þessi hugmyndafræðilegi halli á blöð-
unum kom samt ekki mjög að sök, lesendur
blaðanna voru læsir og vissu hvar blöðin lágu
við stjóra.
Styrmir er ekkert að fela í þessum efnum.
Þvert á móti dregur hann athygli að því, sem
mönnum þykir framandi nú á dögum, og ekki
síður hinu, sem menn hefðu lyft brúnum yfir
þá.
Fyrrnefnd gagnrýni, um að með þessari bók
sé Styrmir að reyna að endurskrifa söguna, er
óréttmæt og bendir til þess að gagnrýnendur-
nir séu ekki jafnvellæsir og blaðalesendur
fyrri aldar. Höfundur víkur sérstaklega að því,
bæði í formála og inngangi að bókin sé skrifuð
„út frá sjónarhóli okkar stuðningsmanna Geirs
Hallgrímssonar“, að hann hafi verið náinn
samstarfsmaður Geirs, að bókin lýsi hans sýn
á atburði og að ekki beri að líta svo á, að hér sé
á ferðinni tilraun til einhvers konar hlut-
lausrar frásagnar. Svo er ekki.“ Gæti það verið
skýrara?
Nei, þó að þessi bók fjalli um stjórnmála-
sögu, þá er hún ekki sagnfræðirit. En hún er
frábær heimild um það sem gerðist, hvað
menn voru að hugsa og hvað mönnum hentaði
að segja. Þá sögu geta fáir sagt betur en
Styrmir, sem var ekki síður Velheyrandi en
Velvakandi.
Það sem einkennir þessa bók er að þrátt fyr-
ir að hún fjalli öll um stjórnmál, þá er nánast
ekkert vikið að þeim hugmyndum, sem þar
toguðust á. Þvert á móti er það hinn mannlegi
þáttur stjórnmálanna, sem er í algerum for-
grunni. Nánast allur núningur og ásteytingur,
sem vikið er að í bókinni, er persónulegs eðlis.
Sumir menn ná saman, aðrir ekki; andstæð-
ingar geta borið traust hver til annars, meðan
samherjar geta verið fullir tortryggni. Styrmir
lýsir þessum samskiptum manna af kostgæfni,
enda þekkti hann sögupersónurnar flestar
mjög vel. Sumar þó ekki og þá vandast málið.
Ólafur Jóhannesson kemur til dæmis talsvert
við sögu, en hann er samt eins og sfinx í bók-
inni: mikilúðlegur og óbifanlegur, torræður og
einhvers staðar í fjarskanum.
Þrátt fyrir að Styrmir segi þarna mikla per-
sónusögu, þar sem lundarfar manna hefur ein-
att úrslitaáhrif á framvinduna, má kvarta und-
an því að persónusköpuninni sé ábótavant,
umfram þær lýsingar sem atburðarásin krefst.
Það stafar hugsanlega af því að Styrmi þyki
óþægilegt að grípa til slíkra stílbragða um
raunverulegt fólk, en líklegra er þó að efnið og
sögupersónurnar standi honum einfaldlega of
nærri. Þegar sögusviðið nær marga áratugi
aftur í tímann og margar helstu söguhetjurnar
horfnar af því er það hins vegar nauðsynlegt
að klæða þær holdi og blóði.
Þessi nánd Styrmis við efnið háir honum (og
lesandanum) einnig hvað varðar ytri aðstæður.
Þannig hefst bókin á langri lýsingu á vandræð-
um Sjálfstæðisflokksins haustið 1985, flokka-
dráttum og smákóngastríði innan þingflokks-
ins. Það getur hins vegar verið erfitt fyrir þá,
sem ekki þekkja þessa sögu fyrir, að átta sig á
henni. Fyrir þá er nánast leyndardómsfullt að
lesa um „erfið úrslit“ fyrir Geir í prófkjörinu
1982, pólitíska erfiðleika hans, að Geir hafi
kallað þessa daga niðurlægingartíma, og þar
fram eftir götum. Því það er ekki fyrr en á síðu
43, sem minnt er á það í framhjáhlaupi að Geir
hafði ekki náð kjöri á þing 1983, eftir að hafa
húrrað niður listann í fyrrnefndu prófkjöri.
Þetta er galli á bókinni; hún hefði verið mun
aðgengilegri ef höfundur hefði sagt nánar frá
því hvern mann söguhetjurnar höfðu að geyma
og gætt þess að veita ókunnugum lesendum
meiri yfirsýn. Styrmir veit enda vel að frá
þessum atburðum eru allnokkrar kynslóðir
fram komnar og þess ekki að vænta að þær
þekki alla þá sem koma við sögu, hvað þá þann
flóka sem söguþráðurinn er snúinn úr. Af til-
litssemi við þær fylgir enda skrá yfir helstu
sögupersónur og pólitískan feril þeirra (sú
skrá myndi nýtast betur ef væri hún í stafrófs-
röð), auk ríkisstjórnatals.
Í bókarlok er eftirmáli, mjög laustengdur
höfuðefni bókarinnar. Þar er tæpt á stjórn-
málaþróuninni í framhaldinu, allt fram í
bankahrun. Styrmir telur að sjálfstæðismenn
eigi ýmis óuppgerð mál eftir hrunið og hefur
ýmislegt fram að færa um það, sem hafa má
ýmsar skoðanir á, eins og gengur. Fyrst og
síðast telur hann að Sjálfstæðisflokkurinn eigi
að tileinka sér aukið lýðræði á öllum sviðum,
bæði í flokksskipulagi og íslensku samfélagi,
en Styrmir hefur um langt skeið verið ötull
talsmaður beins lýðræðis.
Þessi eftirmáli á alveg örugglega erindi við
sjálfstæðismenn, en aðrir lesendur kunna að
láta sér fátt um finnast.
Geir Hallgrímsson í hlutverki forsætisráðherra tekur á móti Helmut Schmidt, kanslara Vestur-Þýskalands, á Keflavíkurflugvelli 1977. Til hægri eru Erna Finnsdóttir, kona Geirs, og Hannelore Schmidt,
kona kanslarans. Andrés Magnússon segir að Styrmir Gunnarsson skrifi bók sína „ljóslega öðrum þræði til þess að rétta hlut Geirs, vinar síns, samstarfsmanns og samherja, í hinu sögulega samhengi.“
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Aftur á móti var annað stríð
Styrmir Gunnarsson fyrrverandi ritstjóri
Morgunblaðsins er höfundur bókarinnar.
Morgunblaðið/ÞÖK
BÆKUR | STJÓRNMÁL
SJÁLFSTÆÐISFLOKKURINN -
ÁTÖK OG UPPGJÖR bbbnn
Eftir Styrmi Gunnarsson. 280 bls. Veröld gefur út.
Andrés Magnússon