Morgunblaðið - 19.04.2014, Blaðsíða 29

29
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. APRÍL 2014
Kátir ferðamenn Þeir létu hraglandann ekkert á sig fá ferðamennirnir sem viðruðu sig í miðbæ Reykjavíkur í gær, heldur settust niður í sólarglennunni og fengu sér svera vindla til að púa.
Ómar
New York| Samskipti
vesturveldanna við
Rússa hafa sjaldan
verið verri en þau eru í
dag, í kjölfar inngrips
Vladimírs Pútíns
Rússlandsforseta í
Úkraínu og ákvörð-
unar hans um að inn-
lima Krímskagann.
Barack Obama, forseti
Bandaríkjanna, hefur
reynt að fullvissa heiminn um að
þetta sé ekki upphafið á nýju köldu
stríði. Þrátt fyrir það, eru herskáir
Bandaríkjamenn, jafnt frjálslyndir
og harðir íhaldsmenn, að bera sam-
an forystu Obama, honum til hnjóðs,
við forseta sem eiga að hafa verið
harðari í horn að taka eins og
Dwight Eisenhower og Ronald
Reagan. Þá skiptir engu máli þó að
Eisenhower hafi ekki gert neitt til
að stöðva sovéska skriðdreka frá því
að brjóta niður ungversku uppreisn-
ina árið 1956, eða það að Reagan
hafði engin áform um að styðja við
bakið á Samstöðu þegar hún reis
gegn kommúnistastjórninni í Pól-
landi.
Á margan hátt gerði kalda stríðið
lífið einfaldara fyrir Bandaríkja-
forseta. Það voru bara tvö stórveldi
– Kína taldist ekki með þar til ný-
lega – og áhrifasvæði þeirra voru
skýrt aðgreind. Ráðandi hug-
myndafræði Sovétríkjanna var jafn-
skýr: stalínísk útgáfa af kommú-
nisma.
Stalínismi, eins og Maóisminn í
Kína, var í raun mjög íhaldssöm
stefna, sem miðaði aðallega að því
að tryggja völd stjórnarinnar heima
fyrir og full yfirráð yfir
fylgiríkjum þess er-
lendis. Hugmynda-
fræðilegi óvinurinn var
kapítalíski heimurinn,
en óvinirnir sem
bregðast þurfti strax
við voru „trotskíistar“
„endurskoðunarsinn-
ar“ og önnur „gagn-
byltingaröfl“ innan
sovéska áhrifasvæðis-
ins. Á hættutímum var
gamaldags rússnesk
þjóðernishyggja gerð
út af örkinni í þágu sovéskra hags-
muna.
Kína var svipað. Maó aðhylltist
ekki heimsvaldasinnaða útþenslu-
stefnu – hann bað ekki einu sinni
Bretana um að gefa Hong Kong til
baka. Maó beindi kínverskri þjóð-
ernishyggju nær eingöngu á hinn
fagra knáa heim kommúnismans.
Allt breyttist hins vegar eftir að
Maó dó og Sovétríkin hrundu.
Kommúnismi hvarf sem ráðandi
hugmyndafræði í Rússlandi og hef-
ur verið það útþynntur í Kína að fátt
annað en táknrænar merkingar – og
lenínískur flokkur sem einokar
valdið – er eftir.
Þetta skildi eftir tómarúm í báð-
um ríkjum, þar sem rússnesk
stjórnvöld áttu erfitt með að rétt-
læta kjörið einveldi, og eins flokks
einræðið í Kína þarf nýjan grund-
völl fyrir lögmæti sínu. Gamlar
hefðir sem höfðu verið tortryggðar
voru skyndilega endurvaktar. Pútín
vitnar til hálfgleymdra heimspek-
inga til þess að reyna að sýna yfir-
burði þjóðarsálar Rússa. Kínverskir
embættismenn tala nú um speki
Konfúsíusar sem grunn að nýju
pólitísku auðkenni.
Í besta falli er þetta hálfvelgja.
Flestir Kínverjar, embættismenn
meðtaldir, þekkja aðeins lítillega til
speki Konfúsíusar. Þeir velja úr til-
vitnanir sem styðja við þeirra eigin
tök á valdinu og leggja áherslu á
„hefðbundin“ gildi eins og hlýðni við
yfirvald, en sleppa því að minnast á
það að konfúsísk hugsun heldur í
heiðri réttinn til þess að gera upp-
reisn gegn ranglátu yfirvaldi.
Uppáhaldsheimspekingar Pútíns
eru sérkennileg blanda af geistleg-
um þjóðernissinnum sem hugsuðu
sér allir Rússland sem andlegt sam-
félag á grundvelli rétttrúnaðarkirkj-
unnar, en hugmyndir þeirra eru of
fjölbreyttar á aðra vegu og of lítið
þekktar til þess að geta búið til
heildstæða hugmyndafræði. Þá eru
hugmyndir þeirra ekki alltaf þær
sömu og Pútín hefur. Pútín lítur á
fall Sovétríkjanna sem stórkostlegt
áfall; samt vitnar hann óspart í Ívan
Iljín, sem varð að hörðum andstæð-
ingi Sovétstjórnarinnar og var send-
ur í útlegð til Vestur-Evrópu af
Lenín árið 1922.
Það kann að vera að Pútín trúi því
í raun að Rússland sé andlegt virki
gegn úrkynjun hins vestræna
heims, sem hefur verið spillt af efn-
ishyggju og samkynhneigð. Það er
einnig hugsanlegt að núverandi
stjórnvöld í Kína, hverra fjölskyldur
hafa auðgast á pólitískum greiðum,
séu dyggir nemendur heimspeki
Konfúsíusar. En ríkisstjórnir Rúss-
lands og Kína stjórnast af afli sem
er erfiðara að eiga við: þjóðernis-
hyggju sem byggist á gremju.
Maóískri kreddutrú í Kína hefur
verið skipt út að miklu leyti fyrir
nokkuð sem nefnist „föðurlandsleg
menntun“ sem birtist í skólabókum,
söfnum og minnismerkjum. Kínverj-
ar alast upp við þá hugmynd – sem
er ekki röng að öllu leyti – að Kína
hafi verið niðurlægt af útlendingum
í meira en hundrað ár, sérstaklega í
ópíumstríðunum á 19. öld og hinum
grimmilegu innrásum Japans. Að-
eins sterkt Kína, undir traustri
stjórn kommúnistaflokksins, getur
varið fólk sitt frá frekari niður-
lægingu.
Pútín er einnig í Rússlandi að
hagnýta sér gamla reiði og hefð-
bundna tilfinningu að hið vonda
Vestur hafi það að markmiði að
grafa undan einingu Rússa og eyði-
leggja sálu landsins. Líkt og leiðtog-
ar Kína ásakar Pútín vesturveldin
um að fylkja liði gegn Rússlandi.
Það er hægt að nefna þetta of-
sóknaræði, en það er ekki algjörlega
órökrétt. Þegar horft er á málin eru
bæði Rússland og Kína umkringd
bandamönnum Bandaríkjanna. Og,
með því að ýta landamærum NATO
að landamærum Rússlands, hafa
vesturveldin ekki verið mjög næm
gagnvart öryggishagsmunum
Rússa.
Vandinn við þjóðernishyggju sem
byggist á gremju er að hún kemur í
veg fyrir samningaviðræður, sem
byggjast á því að báðir gefi eftir og
taki annað. Gagnrýni verður fljótt
talin merki um fjandskap eða van-
virðingu. Þegar bandarískir eða jap-
anskir stjórnmálamenn hegða sér
gegn vilja þeirra, eru gjörðir þeirra
brennimerktar opinberlega sem
„móðgun við fólkið“.
Að sjálfsögðu er mikið af þessu
ætlað til heimabrúks – sem leið til
þess að fá almenningsálitið í lið með
einræðisöflunum. En þessi voldugu
einræðisríki og gremjufulla þjóðern-
iskennd þeirra þýðir að erfiðara er
að fást við þau en hina grimmu, en
meira fyrirsjáanlegu, kommúnísku
fyrirrennara þeirra.
Í ljósi þess að hernaðarleg átök
myndu vera mjög hættuleg, gæti
besta lausnin ennþá verið sú sama
og bandaríski fræðimaðurinn
George Kennan setti fram árið 1947.
Ef það er ekki hægt að koma fram
við Kína og Rússland sem vini er
hægt að stjórna hagsmuna-
árekstrum með því að viðurkenna
mismunandi hagsmuni þeirra, með
því að vera sífellt á verði, og með því
að viðhalda styrk okkar eigin lýð-
ræðislegu stofnana. Ef, með fullri
virðingu fyrir Obama, nýtt kalt stríð
er að hefjast, þá verður að hafa það.
Eini tilgangur kalda stríðsins var að
tryggja það að komið yrði í veg fyrir
heitt stríð.
Eftir Ian Buruma » Á margan hátt gerði
kalda stríðið lífið
einfaldara fyrir Banda-
ríkjaforseta. Það voru
bara tvö stórveldi –
Kína taldist ekki með
þar til nýlega – og
áhrifasvæði þeirra voru
skýrt aðgreind. Ráðandi
hugmyndafræði Sovét-
ríkjanna var jafnskýr:
stalínísk útgáfa af
kommúnisma.
Ian Buruma
Ian Buruma er prófessor í lýðræði,
mannréttindum og fjölmiðlun við
Bard háskólann og er höfundur bók-
arinnar Year Zero: A History of 1945.
©Project Syndicate, 2014.www.proj-
ect-syndicate.org
Þægindi kalda stríðsins