Morgunblaðið - 19.04.2014, Blaðsíða 33

UMRÆÐAN 33
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. APRÍL 2014
F A G M E N N S K A A L L A L E I Ð
Skeifan 3 E-F • 108 Reykjavík • Sími 581 2333 • rafver.is
Sláttutraktorar
Ýmsar útfærslur
mosatætarar,
jarðvegstætarar,
laufblásarar,
kantskerar.
Garðsláttuvélar
Rafmagns- eða
bensíndrifnar
Úðabrúsar
1-20 ltr.
Með og án
þrýstijafnara
Einnig
Sláttuorf
Rafmagns- eða
bensíndrifnar
Keðjusagir
Rafmagns- eða
bensíndrifnar
Hekkklippur
Rafmagns- eða
bensíndrifnar
Þýsk gæðatæki
sem auðvelda þér
garðvinnuna
Gerðu garðverkin skemmtilegri
SUMARGJÖFIN...
iPAL
Verð 35.990,-
Tilboð 29.990,-*
*GILDIR TIL 3. MAÍ 2014
Ármúla 38 | Sími 588 5011 | Opið: virka daga 11-18, laugard. 12-14
Í ár eru 400 ár liðin
frá fæðingu sr. Hall-
gríms Péturssonar og
mjög ánægjulegt að
fylgjast með því hve
margir finna sig knúna
til að minnast þess með
ýmsum hætti. Upp-
lestur og söngur Pass-
íusálmanna og tónlist-
arflutningur þeim
tengdur er með lífleg-
asta móti bæði í höfuðborginni og úti
um allt land.
Þegar Passíusálmana ber á góma
er oft farið að tala um flámæli sr.
Hallgríms. Hér er um ákveðinn mis-
skilning að ræða vegna þess að það
að tala um flámæli hjá manni sem
uppi var á sautjándu öld er tíma-
skekkja. Flámæli er hljóðkerfis-
breyting sem kom fram á 19. og 20.
öld og fólst í því að sérhljóðin i, e, u
og ö breyttust í framburði, i og u
„lækkuðu“ þannig að til dæmis orð
eins og „skyr“ og „sker“ féllu næst-
um saman. Hljóðin e og ö gátu aftur
á móti „hækkað“ þannig að „melur“
hljómaði líkt og „mylur“ og „flögur“
sem „flugur“. Skv. rannsókn Björns
Guðfinnssonar var flámæli aðallega
þekkt á þremur svæðum á landinu:
Austfjörðum, Suðvesturlandi og í
Húnavatnssýslu.
Þetta fyrirbæri er ekki að finna í
Passíusálmunum né í máli samtíma-
manna Hallgríms Péturssonar. Hinu
er ekki að neita að sumt í þessum
sálmum truflar okkur nútímafólk.
Hvað er það og hvernig stendur á
því? Það er einkum sú staðreynd að
stundum eru orð eða orðhlutar látnir
ríma sem okkur finnst engan veginn
ríma saman, t.d. sögnin „sé“ við síð-
asta atkvæðið í „jörðunni“ eða „ske“
við síðasta atkvæðið í „heimili“.
Munurinn á þessu fyrirbæri og flá-
mæli er fyrst og fremst sá að þetta
snýst um framburð í áhersluléttu
lokaatkvæði en sérhljóðabreyting
flámælisins átti sér stað í áherslu-
atkvæðum eins og dæmin hér að
ofan sýna.
Athyglisvert er að fyrirbærið er
talsvert eldra en Hallgrímur Péturs-
son. Þannig má á
óðfræðivefnum Braga
finna dæmi um að
„hné“ og síðasta at-
kvæðið í „helvíti“ rími
saman í Maríublómi
eftir Hall Ögmund-
arson (1480-1555) og
Ólafur Guðmundsson í
Sauðanesi (1537-1609)
notar nákvæmlega
sama rím og Hall-
grímur í Einni andlegri
vísu um dómsdag, þ.e.
„sé“ á móti síðasta at-
kvæðinu í „jörðunni“. Hið mæta
skáld Einar Sigurðsson í Eydölum
(1539-1626) sem nú er þekktastur
fyrir jólasálminn Nóttin var sú ágæt
ein rímar saman „ske“ og „jörðunni“
í guðspjallasálmi á annan sunnudag í
aðventu. Fleiri dæmi má auðveld-
lega finna.
Annað atriði er að orð eins og
„Guð“ og „nauð“ og „stoð“ eru látin
ríma. Eins og Kristján Árnason
bendir á í bók sinni Stíll og bragur.
Um form og formgerðir íslenskra
texta (2013) virðist hér um viðtekna
venju að ræða, eins konar skálda-
leyfi. Þótt hljóðkerfislegar forsendur
hafi verið aðrar á dögum Hallgríms
telur Kristján harla ólíklegt að þessi
orð hafi verið hljóðlega svo lík að það
hafi gefið tilefni til venjulegs ríms.
Kristján fjallar í sömu bók ítar-
lega um hrynjandi og áherslur í
Passíusálmunum. Það er athyglis-
vert að Hallgrímur lætur áherslu oft
falla á orð sem bera litla merkingu,
t.d. er forsetningin „í“ höfuðstafur í
þessum línum: „Út geng ég ætíð síð-
an / í trausti frelsarans“ (Pass. 25,
10). Þetta er að öllum líkindum al-
gjörlega meðvitað hjá skáldinu og
veldur því að hljómfallið er aldrei
vélrænt eða fyrirsegjanlegt heldur
skapast við þetta sveigjanleg hrynj-
andi sem er í ætt við tónlist eins og
Atli Ingólfsson hefur fjallað um á
snjallan hátt í greininni „Að syngja á
íslensku“ sem birtist í Skírni árið
1994. Kristján talar um „fjölröddun
Passíusálmanna“ sem lýsi sér m.a. í
því að ljóðstafir eiga það til að standa
í frekar veikum atkvæðum. Hann
segir að Hallgrímur geri „sér leik að
því að beita ljóðstöfum þannig að oft-
ar en ekki leyna þeir á sér í lestri
sem tekur mið af hrynjandi talmáls-
ins í samspili við bragformið (bls.
418) – og ennfremur: „Hér er úr
‚vöndu‘ að ráða fyrir lesarann, en
kannski er það einmitt hluti af
‚galdri sálmanna‘“ (bls. 379). Atli
Ingólfsson tekur í sama streng og
segir: „Sé lestur sálmanna undir-
búinn af næmi á misgengi hinna
ólíku bragradda, sé lesandinn vit-
andi um bakgrunn og forgrunn
rytmans, bragfræðilegt og fram-
burðarlegt gildi orðanna, fæðist tón-
listin af sjálfri sér þegar lesið er. All-
ur tónlistarlegur og tilfinningalegur
kraftur sálmanna geislar þá í upp-
lestrinum“ (bls. 433). Um rímið í
sálmunum segir Atli að það sé nán-
ast aukaatriði og í myndun hins
raunverulega hljóms hafi það lítið að
segja við hlið rytmans. Hann segir:
„Hver sem skilið hefur mikilvægi að-
ferðarinnar sér að líf sálmanna er
ekki þrátt fyrir braginn heldur
vegna hans […] Orðin ein geta að
vísu hrært okkur, en fljóti þau á
rytma sem er eins og straumkast
sálarinnar sjálfrar hrífumst við með
ósjálfrátt og án þess að vita hvað
veldur“ (bls. 437).
Það sem skiptir mestu máli er að
enn hafa menn ánægju af því að lesa
þessa sálma og syngja þá. Það á ekki
við um marga texta frá sama tíma.
Mikilvægt er að reyna af fremsta
megni að skilja þá og njóta þeirra,
bæði í hljómi og innihaldi. Það sem
sumir telja braglýti eru oft meðvituð
formbrögð og hluti af snilld sem
kemur fram í „myndunum, orðaval-
inu, áherslunum, hrynjandinni, í því
hvernig hann ber túnguna“ eins og
Halldór Laxness orðaði það (Vett-
vángur dagsins 1986, bls. 44).
Hljómur og hrynjandi
í Passíusálmunum
Eftir Margréti
Eggertsdóttur » Það sem skiptir
mestu máli er að enn
hafa menn ánægju af
því að lesa þessa sálma
og syngja þá.
Margrét Eggertsdóttir
Höfundur er rannsóknarprófessor á
Stofnun Árna Magnússonar í
íslenskum fræðum.
Nú eru áform uppi um að byggja á
flugvallarsvæðinu í Reykjavík.
Ef eitthvað á að gera þarf allt
að vera í réttri röð. Ef leggja á
niður flugvöll þarf annar að vera
til. Á Reykjavíkurflugvelli er at-
vinnustarfsemi af ýmsu tagi, sem
nýtur verndar stjórnarskrárinnar.
Öllum er frjálst að stunda þá at-
vinnu sem þeir kjósa.
Flugvirki sem er með vinnuað-
stöðu í Fluggörðum getur ekki
flutt sína starfsemi heim í bílskúr.
Sama má segja um flugkennara,
þeir þurfa að eiga heima í ná-
grenni flugvallar.
Fyrir mörgum árum brann
slökkvistöðin á flugvellinum og
kveikti í veitingastofu Loftleiða,
sem var í næsta húsi. Alfreð for-
stjóri fór með tékkheftið niður í
bæ, keypti veitingahúsið Tjarnar-
café og greiddi út í hönd. Svona
lagað hafði ekki gerst áður í
Reykjavík. Nýr atvinnuvegur hafði
skotið rótum, atvinnuvegur sem
átti eftir að bjarga þjóðinni í
mestu efnahagshamförum allra
tíma. Ef Alvogen þarf húsnæði, má
þá ekki bara flytja Háskólann
norður að Hólum? Það stendur jú
til að sameina Háskólann og Hóla-
skóla. Nú orðið vinna 7% Íslend-
inga við flugstarfsemi, atvinnuveg
sem virðist vaxa endalaust. Af
hverju er það?
Flugmenn þurftu lengst af að
kosta sitt dýra nám sjálfir og
margir að sækja vinnu erlendis.
Ungur maður, Eggert Briem,
lærði búfræði úti í heimi. Heim-
kominn reisti hann stórbú í Viðey,
rak það í nokkur ár. Flutti í land
og byggði fjós við Laufásveg og
ræktaði tún í Vatnsmýri, 18 hekt-
ara. Af því túni fór flugvél á loft
haustið 1919. Næstu árin var túnið
notað af ýmsum sem flugvöllur.
Gústaf E. Pálsson teiknaði flugvöll
á túnið og skipulagsnefndin sam-
þykkti þá tilhögun í mars 1940.
Eggert Briem féll frá í júlí 1939,
breski flugherinn tók túnið til
sinna nota haustið 1940. Það er
e.t.v. vegna þessarar atburðarásar
að ekki er til þinglesin eignarheim-
ild fyrir Vatnsmýrarblett nr. 5.
GESTUR GUNNARSSON
tæknifræðingur.
Flugskýli
Frá Gesti Gunnarssyni
Bréf til blaðsins