Fréttablaðið - 14.12.2013, Blaðsíða 98

14. desember 2013 LAUGARDAGUR| HELGIN | 70
endingu sæst við það sem maður finnur að
lokum.
Viðkunnanlegur maður, Wilson? Ójá, það
fannst mörgum. Hann varð heilmikil hetja
í fjölmiðlum út á baráttu sína gegn klík-
unum við Princeton háskóla og 1910 ákvað
hann að láta slag standa og útvíkka baráttu
sína fyrir betra samfélagi, hann var þá
flestum að óvörum kosinn ríkisstjóri New
Jersey, óreyndur í pólitík með öllu, en þótti
strax lofa svo góðu í embætti að 1912 völdu
demókratar hann sem forsetaefni sitt og
hann náði að komast alla leið í Hvíta húsið.
Barátta hans var háð á grunni mannrétt-
inda, ekki réttinda auðhringa. Og í Hvíta
húsinu gerðist Wilson afar umsvifamik-
ill forseti, „Nýtt frelsi“ hét stefna hans og
dró að ýmsu leyti dám af framfaramálum
þeim sem Theodore Roosevelt fyrrum for-
seti hafði haldið á lofti, en Wilson tókst
með hægð sinni og seiglu að koma öllu
fleira í framkvæmd en Teddy hafði lukk-
ast. Stuttur listi yfir þær helstu lagasetn-
ingar sem honum tókst að koma gegnum
þingið: stofnun bandaríska seðlabankans
Federal Reserve System, lög gegn tollmúr-
um og hömlum á frjálsri verslun, lög gegn
hringamyndun í atvinnulífi og hvers konar
spillingu, lög um átta stunda vinnuviku og
lög gegn barnaþrælkun. Þeim var ætlað
að stemma stigu við því að börnum væri
þrælkað út í námum og í verksmiðjum.
Reyndar úrskurðaði Hæstiréttur Banda-
ríkjanna að barnalögin brytu í bága við
stjórnarskrá og kaupsýslumönnum yrði
að vera heimilt að „ráða“ börn í vinnu en
lögin sýndu þó góða viðleitni og svipuð lög
voru svo á endanum sett nokkru seinna.
Sanngjarnar hugmyndir
Og fleiri þjóðþrifamálum tókst Wilson að
koma gegnum ameríska þingið, þótt oftar
en ekki hömuðust hinar gömlu pólitísku
klíkur spilltra stjórnmálamanna og auð-
kýfinga gegn fyrirætlunum hans. Hann
storkaði til dæmis mörgum þegar hann
skipaði Gyðing í embætti hæstaréttardóm-
ara, en það var fyllilega í samræmi við
stuðning hans við margvíslega minnihluta-
hópa. Wilsons verður þó ekki síst minnst
fyrir framgöngu sína á alþjóðavettvangi
– fyrri heimsstyrjöldin braust út í Evrópu
í forsetatíð hans og hann lýsti sig lengi and-
vígan því að Bandaríkjamenn skiptu sér
nokkuð af þeim hryllingi öllum, en 1917 var
það ekki lengur raunhæft og Wilson virkj-
aði allan hinn mikla hernaðarmátt Banda-
ríkjanna í þágu Vesturveldanna. Hann
setti síðan fram nákvæmar hugmyndir um
hvernig skyldi skipa málum þegar styrjöld-
inni lyki, og þóttu þær bæði sanngjarnar og
raunhæfar. Hann beitti sér líka fyrir stofn-
un Þjóðabandalagsins sem var sérstaklega
ætlað að koma í veg fyrir nýja heimsstyrj-
öld, en veiktist illa árið 1919 og gat því
ekki beitt sér fyrir því að Bandaríkjamenn
yrðu með í bandalaginu. Án Bandaríkjanna
skorti Þjóðabandalagið þann slagkraft sem
ella hefði máske dugað til að halda aftur af
stríðsherrum á fjórða áratugnum.
Kynþáttahatari og ekkert annað
Og ykkur finnst Wilson ennþá viðkunn-
anlegur og velmeinandi? Það er erfitt að
verjast þeirri niðurstöðu, og jafnvel að
hann hafi verið sannkallað mikilmenni. En
þá kemur hin rotna rúsína í pylsuendan-
um. Staðreyndin sem hlýtur að kollvarpa
áliti nútímamanna á Woodrow Wilson og
gera hann í raun óskiljanlegan. Hann var
nefnilega rasisti. Meðan hann var rektor
Princeton lagist hann gegn því að svart-
ir námsmenn fengju skólavist, hann lýsti
hvað eftir annað yfir skilningi sínum á
baráttu hinna illræmdu ofbeldisseggja
í Ku Klux Klan gegn jafnrétti svartra í
Bandaríkjunum, og hann jók mjög aðskiln-
að hvítra og svarta í allri stjórnsýslu vest-
anhafs. Hann neitaði að skipa svertingja í
nokkur mikilvæg embætti í höfuðborginni
Washington og hann beitti sér fyrir því að
svartir menn þyrftu að nota sérstök klósett
á opinberum stöðum og þess háttar. Og er
þá fátt eitt talið. Allt þetta gerði Wilson
undir því yfirskini að það væri svert-
ingjum sjálfum fyrir bestu, en í raun var
hann einfaldlega kynþáttahatari og ekk-
ert annað. Hann sagði dónalega „negra-
brandara“ og þótt hann sæktist mjög eftir
atkvæðum svertingja í forsetakosningun-
um 1912 og lofaði að bæta hag þeirra, þá
sveik hann það allt saman strax og hann
var kominn í embætti – í reynd hægði
Wilson á réttindabaráttu svartra og sneri
henni jafnvel við, það liðu áratugir þangað
til aðskilnaðarpólitík Wilsons og félaga var
kveðin í kútinn af Rosu Parks og fleiri bar-
áttumönnum.
En hvernig fer það saman við baráttu-
manninn fyrir mannréttindum minnihluta-
hópa, við heimspekihöfundinn sem hvatti
okkur til að hugsa um og taka ábyrgð á
öðru fólki? Er hægt að virða sem mikil-
menni svo mótsagnakenndan mann?
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson hefur
löngum verið veikur
fyrir Woodrow Wilson
Bandaríkjaforseta sem
barðist gegn auð-
hringjum og fyrir
mannréttindum
og alþjóða-
samvinnu. En
í miðri
sál Wilsons
virðist
hafa verið
furðulegur
brestur.
WOODROW WILSON 1856-1924
Hvað er mikilmenni? Menn sem koma einhverju stórfenglegu til leiðar, skyldi maður ætla, einhverju sem aðrir menn hafa ekki getað hreyft eða jafnvel ekki einu sinni dottið
í hug, eitthvað þvíumlíkt, væri það ekki
brúkleg skilgreining? Eflaust – en hversu
gallaðir mega hinir miklu menn þá vera
til að vera sviptir nafnbót mikilmennis-
ins? Því fór ég að velta fyrir mér eftir að
hafa skoðað svolítið ævi, störf og skoðanir
manns sem löngum hefur þótt einn hinn
frábærasti í röðum Bandaríkjaforseta. Það
er maður sem vann vissulega mikil afrek í
starfi og vildi vinna þau ennþá fleiri, hug-
myndir hans um skipan heimsmála voru
bæði góðar og framsæknar og ef hann
hefði ekki veikst illa undir lok starfstíma
síns og náð að fylgja þeim hugmyndum
eftir, þá getur verið að heimurinn hefði
sloppið við eitthvað af þeim hörmungum
sem síðan dundu yfir.
Efstur á listum
Sem sé í alla staði aðdáunarverður maður,
er það ekki? Jú, ekki er því að neita að
Woodrow Wilson (forseti 1913-1921) hefur
hlotið hin bestu eftirmæli. Bandarískir
sagnfræðingar hafa hann undantekningar-
laust í hópi hinna allra efstu á listum yfir
sínu mikilfenglegustu forseta, hann er
þar í kátum hópi Rooseveltanna tveggja,
Jeffersons, Washingtons og náttúrlega
HIÐ MÓTSAGNAKENNDA
MIKILMENNI
Lincolns. Og í Evrópu hefur Wilson verið í
jafnvel ennþá meiri metum en vestanhafs,
enda reyndi hann eftir fyrri heimsstyrj-
öldina að koma á þeirri nýju heimsskipan
sem hann og fleiri töldu nauðsynlega til að
koma í veg fyrir annan hildarleik af sama
tagi. Það tókst ekki, en Wilson hefur ævin-
lega verið mikils metinn í Evrópu fyrir að
reyna.
Þannig er óhætt að segja að Woodrow
Wilson Bandaríkjaforseti hafi verið hinn
besti maður, er það ekki? Ósvikið mikil-
menni?
En nei, það er nefnilega ekki hægt. Einn
þáttur í fari Wilsons var nefnilega svo
ógeðfelldur að það hlýtur að varpa skugga
á hina sem jákvæðari voru, og verður
raunar æ meira áberandi eftir því sem
tímar líða.
Mikil hetja í fjölmiðlum
Woodrow Wilson átti mjög óvenjulegan
feril af Bandaríkjaforseta að vera. Lang-
flestir þeirra hafa komist í embætti eftir
að hafa unnið sig upp í gegnum stjórn-
kerfið eða verið sigursælir herforingjar.
Þetta eru sem sagt menn sem hafa látið
hendur skipta, í ýmsum skilningi þeirra
orða. Wilson var hins vegar fræðimaður
umfram allt. Hann fæddist 1856, faðir
hans var guðfræðingur og sjálfur las hann
lög, mannkynssögu og stjórnmálafræði.
Hann fór að skoða bandarískt stjórnkerfi
og fann því margt til foráttu – hann benti á
spillingu og samtryggingu pólitískra smá-
kónga sem sköruðu eld að eigin köku en
hirtu ekki um þarfir fólksins í heild, hann
sá meinbugi á þingræðinu eins og það var
praktíserað vestra, hann gagnrýndi hve
litla ábyrgð stjórnmálamenn bæru í raun
á gerðum sínum, auðugir iðnjöfrar réðu
svo bak við tjöldin því sem þeir vildu ráða.
Þetta eru kunnugleg umkvörtunarefni
rúmum hundrað árum eftir að Wilson fór
að láta til sín taka en sjálfur reyndi hann
að leggja sitt af mörkum til að betrum-
bæta samfélagið í kringum sig með því að
gerast rektor Princeton-háskóla, þar vakti
hann athygli fyrir að berjast gegn áhrif-
um auðmanna við stjórn skólans og krefj-
ast hiklaust samfélagslegrar ábyrgðar,
„Princeton í þjónustu þjóðarinnar og allra
þjóða“ varð óopinbert mottó skólans fyrir
atbeina Wilsons.
Að auki skrifaði Wilson heilmikið
um sögu Bandaríkjanna og hann skrif-
aði nokkur stutt heimspekileg verk sem
gengu líka út á þá ábyrgð sem hann vildi
að menn tækju á eigin lífi og annarra, „On
Being Human“ hét ein bókin, hugsaðu vel
um annað fólk, stóð þar, gefðu þér alltaf
tíma til að íhuga hlutina vel, vertu alltaf
til reiðu fyrir aðra. Önnur hét „When a
Man Comes to Himself“ og fjallar eins og
nafnið bendir til um leit hvurs manns að
sjálfum sér og hvernig maður getur svo að
Og
ykkur finnst
Wilson
ennþá
viðkunnan-
legur og
velmein-
andi? Það
er erfitt að
verjast
þeirri
niðurstöðu,
og jafnvel
að hann
hafi verið
sannkallað
mikilmenni.
En þá
kemur hin
rotna rúsína
í pylsuend-
anum.