Læknablaðið - 15.01.2003, Blaðsíða 11

RITSTJÓRNARGREINAR
Samfélag í sálarkreppu
— er ráðist að rót vandans?
Viö lifum á tíma tómleika og kvíða
töfrarnir virka ekki lengur.
Lífið er metið sem tap eða gróði.
ímyrkrinu aleinn maðurinn gengur
munaðarlaus lítill drengur.
Bubbi Morthens (2002)
Sú var tíðin að skoðanakannanir sýndu að íslenska
þjóðin var sú hamingjusamasta í heimi, en hver er
staðan í dag? Eitt er víst að notkun geðlyfja, einkum
í flokki sértækra geðdeyfðarlyfja sem auka magn
serótóníns í taugamótum (SSRI lyf), eykst hratt og er
mun meiri en á hinum Norðurlöndunum (mynd 1).
Formaður Geðlæknafélags Islands ver þróunina og
tekur þessu með stóískri ró. Hann telur að þessi
mikla notkun sé í samræmi við umfang vandans og að
það sé ekkert við þetta að athuga, svo fremi sem fólk
fái rétta meðferð við réttri greiningu. Enn fremur sé
það fagnaðarefni að fólk skuli leita sér aðstoðar (1).
Við teljum hins vegar að það sé áhyggjuefni að at-
hygli og meðferðarlausnum er ekki beint að rótum
vandans. Nauðsynlegt er að afla frekari upplýsinga
og skýringa á eðli málsins:
• Endurspegla sölutölur notkun lyfjanna?
• Eykst andleg vanlíðan meðal þjóðarinnar?
• Eru nýir sjúkdómsvaldar í þjóðfélaginu?
• Getur öflug markaðssetning skýrt aukninguna?
• I hvaða mæli eru eðlilegur lífsleiði og vanlíðan
vegna missis, vonbrigða, áreitni eða niðurlæg-
ingar gerð að sjúkdómi?
Mynd 1. Sölutöiur um notkun geðdeyfðarlyfja á Norður-
löndunum 1990-2001. (Heilbrigðisráðuneytið 2002.)
• Hvaða persónulegar og samfélagslegar afleið-
ingar hefur hin mikla notkun geðdeyfðarlyfja
til lengdar? Skiptir það máli fyrir sjálfsmynd,
þroska og lífsgæði mannsins hvernig hann sigr-
ast á þunglyndi?
• Eru tengsl á milli skipulags heilbrigðisþjónustu
og notkunar geðlyfja?
Fáar rannsóknir hafa verið gerðar hér á landi um
notkun geðlyfja. Það er því fagnaðarefni að í þessu
blaði birtist grein eftir Tómas Helgason og félaga
sem leita svara við hluta af ofangreindum spurning-
um (2). Niðurstöðurnar byggja á svörum 2439 ein-
staklinga á aldrinum 18-75 ára, sem valdir voru með
slembiúrtaki árið 2001. Um 8,3% hópsins hafði tekið
geðdeyfðarlyf og eða kvíðastillandi lyf einhvern tím-
ann á árinu. I rannsókninni kom í ljós að stór hluti
fólks tók lyfin aðeins í skamman tíma. Það vekur at-
hygli að ef notkunin er reiknuð yfir í staðlaða dag-
skammta svarar hún aðeins til 54% af sölutölum heil-
brigðisráðuneytisins. Raunveruleg neysla er því varla
eins mikil og sölutölur gefa til kynna. Aðrar rann-
sóknir hafa einnig sýnt fram á misræmi milli sölutalna
úr heildsölu og notkunar lyfja (3).
Geðdeyfðarlyf eru ekki lengur notuð eingöngu
við geðdeyfð eins og nafngiftin gefur til kynna, held-
ur er kvíði orðinn snar þáttur í ábendingum fyrir
notkun lyfjanna. Þetta skýrir því að nokkru aukna
sölu SSRI lyfja. Það hlýtur engu að síður að vera um-
hugsunarefni að tæp 10% íslendinga utan stofnana
(einnig í hópnum 18-24 ára) upplifa það mikla van-
líðan að þeir hafa notað geðdeyfðar- og/eða kvíðalyf
á 12 mánaða tímabili.
Ef um 10% þjóðarinnar þurfa á geðlyfjum að halda
er það stórpólitískt mál. Mikil notkun geðlyfja endur-
speglar ekki bara líffræðilegar staðreyndir, heldur ber
að skoða faraldur af þessu tagi í samfélagslegu og
menningarlegu samhengi. í rannsókn Tómasar Helga-
sonar og félaga kemur glöggt fram að notkun geð-
lyfja er mest meðal þeirra sem verst eru settir í fjár-
hags- og félagslegu tilliti; þeir sem hafa minnsta mennt-
un, lægstar tekjur, eru ekki á almennum vinnumark-
aði eða standa einir í tilverunni.
Frá læknisfræðilegum sjónarhóli er hægt að nálg-
ast þennan faraldur þunglyndis og kvíða með form-
legum greiningum, leit að mælanlegum frávikum í
einstaklingunum og ávísunum á geðlyf. Saga faralds-
fræðinnar hefur hins vegar kennt okkur að meðferð
veikra einstaklinga er aðeins hluti af lausninni. Eins
og í kólerufaraldri felst hin róttæka lausn í því að
finna brunninn þar sem örverurnar hafa tekið sér
bólfestu og mengað vatnið.
Jóhann Ág.
Sigurðsson
Linn Getz
Jóhann Ág. Sigurðsson er
prófessor í heimilislæknis-
fræði við Háskóla íslands og
yfirlæknir á Heilsugæslu-
stöðinni Sólvangi, Hafnar-
firði.
Linn Getz er trúnaðarlæknir
við Landspítalann og höf-
undur fjölda rita um hug-
myndafræði heimilislækn-
inga.
Læknablaðið 2003/89 11