Læknablaðið - 15.02.2003, Blaðsíða 55

UMRÆÐA & FRÉTTIR / BÆKUR
Umfjöllun um bók
Sjálfsvíg
persónulegt og félagslegt vandamál
Nýlega barst mér bókin Selvmord - et personlig og
samfunnsmessig problem eftir Nils Retterstöl, Övind
Ekeberg og Lars Mehlum (1). Þetta er í raun sjötta
útgáfa af bók Retterstöls, Selvmord, sem kom fyrst út
1970 og sú sjöunda ef með er talin ensk útgáfa frá
1993.
Sjálfsvíg eru alls staðar mikið vandamál. Talið er
að um 800.000 manns falli árlega í veröldinni fyrir
eigin hendi sem eru álíka margir og farast í umferðar-
slysum. Hér á landi dóu að meðaltali 31,6 manns ár-
lega á árabilinu 1996-2000, en samtals hafa hátt í 1300
íslendingar fallið fyrir eigin hendi síðan 1950, mun
fleiri en fórust í umferðarslysum. Þennan tíma hefur
sjálfsmorðstíðnin hér verið nokkurn veginn óbreytt,
um 11 á hverja 100.000 íbúa, en þó sveiflast aðeins
(2). Á árunum 1998-2002 létust hins vegar að meðal-
tali 26,6 manns á ári í umferðarslysum.
Miðað við önnur Norðurlönd er tíðni sjálfsvíga
lægst á íslandi, en er þó of mikil, sérstaklega af því að
oft er um að ræða ungt fólk. Því hafa landlæknir og
heilbrigðisráðuneytið nýlega ýtt miklu forvarnar-
átaki úr vör. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin hefur mjög
hvatt til slíkra aðgerða og voru Finnar og Norðmenn
einna fyrstir til að skipuleggja þær upp úr 1990, enda
sjálfsvígstíðnin á Norðurlöndum hæst í Finnlandi, en
næst lægst í Noregi.
Þar er hins vegar ötull baráttumaður, prófessor
Nils Retterstöl, sem hefur unnið að sjálfsvígsrann-
sóknum í nálægt 50 ár og meðal annars verið formað-
ur í Alþjóðasamtökum til að koma í veg fyrir sjálfs-
víg. Hann hefur mjög yfirgripsmikla þekkingu á öll-
um hliðum vandans eins og bók þeirra félaga ber
með sér.
Bókin skiptist í 24 kafla auk inngangs. Eftir að
rætt hefur verið um skýrgreiningar er fjallað um
sjálfsvíg frá menningarsögulegu sjónarhorni og
hvernig sjálfsvíg og sjálfsvígshugsanir birtast í list.
Faraldsfræði sjálfsvíga eru gerð ítarleg skil í næstu sjö
köflum. Þar kemur meðal annars fram að tíðni sjálfs-
víga hefur verið í hámarki á mismunandi tímum á
hinum Norðurlöndunum, 1970 í Svíþjóð, 1980 í Dan-
mörku, 1988 í Noregi og 1990 í Finnlandi og farið
lækkandi síðan, mest í Danmörku þrátt fyrir að ekki
var komið á skipulegu forvarnarstarfi þar eins og í
hinum löndunum fyrr en á árinu 2001. I Noregi fór
tíðnin lækkandi fram til 1995, er hún var orðin svipuð
og 1980, en hefur staðið í stað síðan.
í næstu köflum er fjallað um tengsl sjálfsvíga við
misnotkun áfengis og annarra vímuefna, tengsl við
geð- og líkamlega sjúkdóma, geðræna þætti sem
tengjast sjálfsvígum og sjálfsvígstilraunum, sjálfsvígs-
aðferðir, hvernig skuli meta hættu á sjálfsvígi og mis-
skilning fólks á ýmsu sem varðar sjálfsvíg.
Síðustu sex kaflarnir fjalla um meðferð þegar
sjálfsvíg eða tilraun til slíks er yfirvofandi, aðstoð við
þá sem eftir lifa, hvernig þeim sem gera sjálfsvígstil-
raun reiðir af og hvaða afleiðingar slíkar tilraunir hafa
fyrir fólk seinna meir. Næst síðasti kafli bókarinnar
fjallar um líknardráp og lýkur með áherslu á að læknir
megi aldrei valda dauða með vilja.
Lokakaflinn er að sjálfsögðu um forvarnaraðgerð-
ir, sögu þeirra og þróun. Nauðsynlegt er að beita
margþættum aðgerðum, sérstaklega til að bæta geð-
heilsu fólks, oft langtíma aðgerðum sem beinast að
því að styrkja persónuleika barna og ungmenna svo
að þau geti betur tekist á við erfiðleika sem kunna að
mæta þeim. Draga þarf úr þessum erfiðleikum að svo
miklu leyti sem ekki er hægt að koma í veg fyrir þá.
Hefta þarf aðgengi að banvænum tækjum og efnum
og stöðva misnotkun áfengis og annarra vímuefna.
Nauðsynlegt er að efla geðheilbrigðisþjónustuna,
bæta og auka meðferð þeirra sem eru með geðraskan-
ir og tryggja stuðning og eftirmeðferð fyrir þá sem
gert hafa sjálfsvígstilraunir og kenna heilbrigðisstarfs-
fólki að meta hverjir eru í sjálfsvígshættu.
Af gefnu tilefni er nauðsynlegt að minna á að betra
er að ofmeta hættuna en vanmeta. Jafnframt er
ástæða til að minna á að hlutverk Iækna er að koma í
veg fyrir sjúkdóma og ótímabæran dauða, bæta líðan
og stuðla að bættum heilsutengdum lífsgæðum sjúk-
linganna, það er að gæða árin lífi og ekki aðeins að
bæta árum við lífið.
í lok kaflans er skýrt stuttlega frá forvarnaraðgerð-
um heilbrigðisyfirvalda í Noregi. Það eru margar leið-
ir til þess að koma í veg fyrir sjálfsvíg vegna þess að
orsakaþættirnir eru margvíslegir og verka saman með
mismunandi hætti. Þess vegna og með því að sjálfsvíg
eru sjaldgæfir viðburðir, þótt þau séu alltof mörg, er
erfitt að meta árangur forvarnaraðgerða. Þó að erfitt
sé að meta árangurinn megum við ekki sitja með
hendur í skauti og hafast ekki að.
Nú þegar er vitað um fjölmargt sem betur má gera
til að bjarga lífi og gera það bærilegra. Allir sem hafa
áhuga á slíku ættu að lesa bók Retterstöls og félaga
hans.
1. Retterstöl N, Ekeberg Ö, Mehlum L. Selvmord - et personlig
og samfunnsmessig problem. Oslo: Gyldendal Akademisk;
2002. ISBN 82-05-28077-0.351 blaðsíður. Verð: 375 nkr.
2. Bjamason T, Pórlindsson Þ. Trends in Icelandic suicide rates
1951-1990. Arctic Medical Research 1994; 53 (Suppl. 2); 534-6.
Nih. ftutit'rstol,0ivind tkeberg og Lors Mehlum
Selvmord
- et pertonlig og samfunnsmesslg problem
Kápa bókarinnar Selvmord
- et personlig og samfunns-
messig problem.
Tómas Helgason
Læknablaðið 2003/89 147