Læknablaðið - 15.05.2003, Blaðsíða 16

FRÆÐIGREINAR / AFSLÁTTARKORT
Jafnframt segir í markmiði 17 í tillögu til þingsálykt-
unar um íslenska heilbrigðisáætlun frá 1988 (3) og í
kafla 4.2. í nýlegri heilbrigðisáætlun til ársins 2010 (4)
að þegnar samfélagsins skuli hafa „jafnan aðgang”
eða „auðvelt og sem jafnast” aðgengi að heilbrigðis-
þjónustu. Engu að síður hefur þátttaka sjúklinga í
kostnaði heilbrigðisþjónustunnar hérlendis og í öðr-
um löndum Vestur-Evrópu aukist á undanförnum ár-
um (5, 6). F-ví hafa vaknað spurningar um hvort að-
gangur að heilbrigðisþjónustunni sé í reynd jafn eða
(í vaxandi mæli) ójafn. Niðurstöður nýlegra erlendra
rannsókna benda til nokkurs ójöfnuðar í aðgengi
hópa að þjónustu, jafnvel í félagslegu heilbrigðiskerf-
unum (7). Þá benda aðrar rannsóknir til að aukin
kostnaðarhlutdeild sjúklinga og lakari trygginga-
staða fækki læknaheimsóknum og spítalainnlögnum,
og auki líkur á frestun eða niðurfellingu heimsóknar
til læknis þó svo að þörf sé talin á heimsókninni (8-
11). Nýleg innlend rannsókn á grundvelli landskönn-
unar sem framkvæmd var í samstarfi Háskóla íslands
og Landlæknisembættisins leiddi í ljós að kostnaður
var önnur algengasta ástæða frestana einstaklinga á
læknisþjónustu sem þeir töldu þörf á (31% frestana),
næst á eftir verkefnabindingu (það er, að hafa ekki
tíma til að leita læknis vegna annarra verkefna) (45%
frestana). I sömu rannsókn kom í ljós að það var
einkum yngra fólk (18-24 ára), einhleypir og fráskild-
ir, og tekjulágt fólk sem frestaði eða felldi niður ferð
til læknis af kostnaðarástæðum (12).
I samræmi við ákvæði heilbrigðisþjónustulaga og
heilbrigðisáætlana um auðvelt og sem jafnast aðgengi
landsmanna að heilbrigðisþjónustu hafa íslensk stjórn-
völd um árabil leitast við að halda niðri og jafna kostn-
að sjúklinga vegna læknisþjónustu með útgáfu af-
sláttarkorts (afsláttarskírteinis) er veitir sjúklingum
afslátt af komugjöldum. Samkvæmt reglugerð um
hlutdeild sjúkratryggðra í kostnaði vegna heilbrigðis-
þjónustu (13) eiga sjúklingar rétt á afsláttarkorti þeg-
ar samanlögð komugjöld þeirra frá upphafi árs hafa
náð tilteknum mörkum. Almenn mörk afsláttarkorta
hækkuðu þann 1. júlí 2001 úr 12.000 krónum í 18.000
krónur. Með framvísun afsláttarkorts lækka almenn
gjöld sjúklinga í hverri komu og verða sambærileg við
gjöld aldraðra og öryrkja án afsláttar. (Sérstakar regl-
ur gilda um afsláttarkort aldraðra, öryrkja og barna.)
Þá geta sjúklingar fengið afturvirka endurgreiðslu frá
Tryggingastofnun á samanlögðum komugjöldum um-
fram viðmiðunarmörkin, þótt þeir hafi ekki haft af-
sláttarkort, en sú endurgreiðsla nemur þó aðeins 2/3
af endurgreiðslu samkvæmt afsláttarkorti (14).
Lítið er vitað um nýtingu afsláttarkortsins hér-
lendis eða áhrif þess á notkun læknisþjónustu. Upp-
lýsingar frá Tryggingastofnun ríkisins benda þó til
slakrar nýtingar kortsins. Á árinu 1998 nam endur-
greiðsla stofnunarinnar vegna afsláttarkortsins að-
eins 83 milljónum, lækkaði í 63 milljónir árið 2000, en
fór í 75 milljónir 2001 (15). í nýlegri rannsókn Rúnars
Vilhjálmssonar og fleiri á aðgengi fullorðinna íslend-
inga að læknisþjónustu kom í ljós að þeir sem höfðu
afsláttarkort undir höndum frestuðu síður ferð til
læknis en aðrir (16). Að því marki sem menn hafa af-
sláttarkortið undir höndum virðist það virka í þá átt
sem stjórnvöld gera ráð fyrir.
Tilgangur þessarar rannsóknar var að kanna í
hvaða mæli fullorðnir fslendingar hefðu uppsöfnuð
komugjöld vegna læknisþjónustu yfir viðmiðunar-
mörkum afsláttarkorts, hve margir hefðu afsláttar-
kort, og hve margir ættu rétt á afsláttarkorti en hefðu
ekki. Athygli var sérstaklega beint að muni á komu-
gjöldum og nýtingu afsláttarkorts eftir þjóðfélags-
hópum.
Efniviður og aðferðir
Rannsóknin er byggð á gögnum úr heilbrigðiskönn-
ununum Heilbrigði og lífskjör íslendinga I og II.
Fyrri könnunin fór fram á tímabilinu frá september
til nóvember árið 1998 og sú síðari á sama tíma ári
síðar (12). Kannanirnar fóru fram undir stjórn dr.
Rúnars Vilhjálmssonar, prófessors, í samstarfi við
Olaf Olafsson, fyrrverandi landlækni, dr. Jóhann Á.
Sigurðsson, prófessor, og dr. Tryggva Þór Herberts-
son, dósent. Þátttakendur voru íslenskir ríkisborgar-
ar, búsettir á íslandi, á aldrinum 18-75 ára sem voru
valdir með tilviljunaraðferð úr þjóðskrá. Fram-
kvæmd kannananna byggðist á svonefndri heildarað-
ferð (Total Design Method), er tekur til hönnunar
spurningalista, bréfa og umslaga, og útsendingar og
innheimtu spurningalista. Aðferðin hefur reynst mun
betri en eldri aðferðir og hafa heimtur almennt verið
góðar (12,17-20).
Alls skiluðu 1924 útfylltum spurningalista í fyrri
könnuninni og voru heimtur í heild 69%. 1592 (83%)
af svarendum fyrri könnunarinnar svöruðu einnig
þeirri síðari. Lýðfræðileg samsetning svarendahóps
og þýðis reyndist mjög áþekk sem bendir til þess að
svarendahópurinn endurspegli þýðið almennt vel.
Svörun var þó hærri meðal kvenna en karla, og íbúa
á landsbyggðinni en íbúa á höfuðborgarsvæðinu.
Svör þátttakenda voru því vegin eftir búsetu og kyn-
ferði svo svarendahópurinn endurspeglaði þýðið bet-
ur (17). Tölvunefnd (nú Persónuvernd) og Vísinda-
siðanefnd veittu leyfi fyrir framkvæmd kannananna.
Háðar breytur rannsóknarinnar varða afsláttar-
kort og uppsöfnuð komugjöld og byggja á eftirfar-
andi spurningum sem lagðar voru fyrir í seinni könn-
uninni (1999): Hefurþúfengið afsláttarkonfrá Trygg-
ingastofnun vegna kostnaðar við notkun þína á lœkn-
isþjónustu áþessu ári (1999)? (já, nei). Hver áœtlarþú
að hafi verið kostnaður vegna notkunar þinnar á
lœknisþjónustu það sem afer þessu ári (1999)? Útfrá
svörum við seinni spurningunni var greint milli þeirra
sem safnað höfðu upp komugjöldum sem gáfu rétt á
afsláttarkorti á þeim tíma er könnunin fór fram
388 Læknablaðið 2003/89