Læknablaðið - 15.03.2004, Qupperneq 8

RITSTJÓRNARGREINAR
Árangur af skimun fyrir leghálskrabbameini hefur
verið staðfestur hérlendis, en skimunin hófst á vegum
Krabbameinsfélagsins fyrir réttum 40 árum. Á þess-
um tíma hefur nýgengi sjúkdómsins lækkað um 65%
og dánartíðni um 76% (upplýsingar frá Krabbameins-
félaginu). Islenskar konur taka nú þátt í alþjóðlegri
rannsókn á bóluefni gegn HPV, veirunni sem veldur
leghálskrabbameini og er mikils vænst af henni.
Á undanförnum árum hefur allmikil umræða farið
fram beggja vegna Atlantshafsins um gagnsemi skim-
unar fyrir brjóstakrabbameini með röntgenmynda-
töku og því meðal annars haldið fram að skimunin
leiði til of margra aðgerða, dragi ekki úr dánartölu og
sé í reynd af hinu illa. Þeir sem teflt hafa þessari skoð-
un fram hafa verið áberandi í fjölmiðlaumræðu aust-
anhafs og vestan svo og hér á landi. Um fræðilegan
bakgrunn og stöðu mála hefur verið vel fjallað í ný-
legri ritstjórnargrein ábyrgðarmanns Læknablaðsins
(3) og í grein Kristjáns Sigurðssonar og Baldurs Sig-
fússonar, yfirlækna hjá Krabbameinsfélaginu, í Morg-
unblaðinu (4). Fyrstu upplýsingar um gagnsemi skim-
unar á brjóstakrabbameini með brjóstamyndatöku
komu fram upp úr 1970 og 1980 frá New York og Sví-
þjóð. Voru niðurstöður þessara rannsókna síðan stað-
festar af fjölda annarra rannsókna frá Svíþjóð, Kan-
ada og Bretlandi (5). Eins og rakið er í áðurnefndri
ritstjórnargrein drógu fulltrúar norrænu Cochrane
samtakanna þessar niðurstöður í efa árið 2000 (6).
Ekki er unnt að rekja þessa umræðu í smáatriðum í
stuttri ritstjórnargrein enda verið gert áður í Lækna-
blaðinu. Nefna verður þó að í kjölfar þessarar um-
ræðu voru niðurstöður fjögurra sænskra rannsókna
endurskoðaðar og eftirfylgni lengd. Þessar rannsókn-
ir beindust allar að gagnsemi brjóstamyndatöku sér-
staklega, konum var boðin þátttaka með slembivali
og tóku þær samtals til tæplega 250 þúsund kvenna og
var meðaltími (median) eftirfylgni tæplega 16 ár. I
stuttu máli kom fram rúmlega 20% minnkun í dánar-
tölu vegna brjóstakrabbameins. Var hún aldursháð
og marktæk í aldurshópunum 55-69 ára en minni
áhrif í yngri konum (7).
Á grundvelli þessara upplýsinga og annarra hefur
niðurstaða flestra orðið sú að gagnrýni á skipulagða
leit að brjóstakrabbameini sé óréttmæt og ekki byggð
á haldbærum rannsóknum eða rökum. Þjóðir heims
þar sem skipulögð leit hefur verið stunduð hafa enda
ekki hvikað frá því að mæla með leit að brjósta-
krabbameini hjá konum á aldrinum 50-70 ára. Óljós-
ara er um gagnsemi leitar hjá konum á milli fertugs
og fimmtugs. Konum á þeim aldri er boðin leit hér og
ekki hafa komið fram upplýsingar sem benda til þess
að því ætti að hætta. Minna má á að hlutfall bijósta-
krabbameina og forstiga þeirra sem greindust við
hópleit hérlendis var um þriðjungur af heildarfjölda
allra greindra brjóstakrabbameina á árunum 1988-
2002. Öll þessi krabbamein fundust fyrr en verið
hefði án leitar. Gagnsemi skimunar á lýðheilsu er að
sjálfsögðu háð því hversu margir nýta sér skimunina
og hefur lítil þátttaka til brjóstamyndatöku verið
áhyggjuefni hér á landi, en einungis nýta tæplega
65% 50-69 ára kvenna sér þessa skimun (4). Miðað
við þá þekkingu sem nú er uppi um gagnsemi skim-
unar bera læknar og aðrir heilbrigðisstarfsmenn
ákveðna skyldu í því að upplýsa sjúklinga sína og al-
menning í þessu efni.
Nokkur umræða hefur verið hér á landi undanfar-
in misseri um skimun fyrir ristilkrabbameini. Saman-
tekt á sex rannsóknum frá Bandaríkjunum og Evr-
ópu er gerðar hafa verið á undanförnum árum benda
til þess að sá fjöldi sem þurfi að skima til að forða ein-
um frá dauða úr ristilkrabbameini á 10 árum sé tæp-
lega 1200 (8). Miðað við upplýsingar um vaxandi ný-
gengi ristilkrabbameins hér á landi má búast við að
skipulögð skimun bæri árangur hér á landi og er unn-
ið að því máli.
Á Vesturlöndum hefur allmikið verið fjallað um
mörk óttans (the fear factor) þegar litið er til skim-
prófa. Réttilega hefur verið bent á að ótti og kvíði
geti komið fram vegna falskt-jákvæðra prófa og einn-
ig meðan beðið er endanlegrar greiningar með stað-
festingarprófum. Ekki eru til miklar rannsóknir um
raunverulega heilsubælandi áhrif þessa. Mikilvægt er
þó að gera sér grein fyrir honum en jafnframt nauð-
synlegt að benda á að upplýsing og þekking er ein
besta vörn gegn ótta. Skimpróf verða alltaf að vera
háð vali einstaklinga og séu þau byggð á traustum
rannsóknum er sú skylda lögð á herðar lækna og ann-
ars heilbrigðisstarfsfólks að upplýsa fólk um þau,
kosti þeirra og galla.
I Ijósi þess sem hér hefur verið sagt verður að
halda því fram að gagnsemi forvarna og heilsuefling-
ar sé veruleg, og sönnuð með traustum rannsóknum.
Tíma lækna og heilbrigðisstarfsfólks er vel varið í því
að sinna forvörnum og líta verður á það sem skyldu
okkar að fjalla um þessi mál ábyrgt og upplýsa sjúk-
linga okkar og almenning allan um óumdeilda gagn-
semi, þannig að ákvarðanir byggi á upplýstu vali. Til
langframa eru líklega fáar aðferðir betur til þess falln-
ar að efla heilsu manna.
Heimildir
1. Friðriksson HV. Forvarnarkönnun CINDI, Heilbrigðis- og
tryggingaráðuneytið, 1992.
2. Coffield AB, Maciosek MV, McGinnis JM, Harris JR, Cald-
well MB, Teutsch SM, et al. Priorities among recommended
clinical preventive services. Am J Prev Medicine 2001; 21:1-9.
3. Rafnsson V. Kembileit við krabbameini í brjósti með mynda-
töku. Læknablaðið 2003; 89: 99-100.
4. Sigurðsson K, Sigfússon B. Skipulögð leit með brjóstamynda-
töku er góð heilsuvernd. Morgunblaðið, 1. febrúar 2004.
5. Boyle P. Mammographic breast cancer screening: After the
dust has settled. Breast 2003; 12:351-6.
6. Götzsche PS, Olsen O. Is screening for breast cancer with
mammography justifiable? Lancet 2000; 355:129-34.
7. Nystrom L, Andersson I, Bjurstam N, Frisell J, Nordenskjold
B, Rutqvist LE. Long-term effects of mammography scree-
ning: updated overview of the Swedish randomised trials.
Lancet 2002; 359: 909-19.
8. The Cochrane Database of Systematic Reviews, 2003.
204 Læknablaðið 2004/90