Læknablaðið - 15.10.2007, Blaðsíða 25

FRÆÐIGREIN / GAUMSTOL
eða lýsir fjarlægum aðstæðum. Þekkt er tilraun
þar sem sjúklingar áttu að kalla fram í minni sínu
byggingar við dómkirkjutorgið í Mílanó (sem var
þeim vel kunnugt) og jafnframt að hugsa sér að
þeir stæðu með bakið í kirkjuna. í þessum ímynd-
uðu aðstæðum vantaði í lýsingu þeirra byggingar
til vinstri. Þegar svo sjúklingarnir voru beðnir
um að ímynda sér að þeir stæðu við torgið and-
spænis kirkjunni lýstu þeir þessum byggingum (nú
til hægri) en misstu af þeim sem þeir höfðu áður
munað eftir og lýst en voru þeim nú á vinstri hönd
(50). Þessi tegund gaumstols hefur á ensku verið
kölluð representational neglect, sem ef til vill má
þýða sem hugmyndar-gaumstol. Þegar gaumstols-
sjúklingur staddur á sjúkrahúsi hugsar til innviða
heimilis síns er ekki víst að önnur herbergi en þau,
sem eru honum á hægri hönd í huganum, séu í
hugarskoti hans (51). Þessi tegund gaumstols getur
verið til staðar ein og sér (52) en er þó sjaldgæfari
en gaumstol sem tengist sjónskynjun og beinist að
umhverfi sjúklings (53).
I lýsingum á gaumstoli er oft miðað við miðlínu
(sagittal línu) sjúklings þegar rætt er um hægri og
vinstri. Við mikið gaumstol getur eftirtektarvandi
sjúklings þó oft náð langt til hægri um miðlínuna,
sjá til dæmis mynd 2b þar sem sjúklingur hefur
einungis tekið eftir og merkt við strik lengst til
hægri. Þegar gaumstolið er vægara getur sjúkling-
ur í sama verkefni merkt við öll strik nema þau
sem eru lengst til vinstri (mynd 2a). Eins og sést á
mynd 4 getur gaumstolsvandinn þó verið flóknari
en þetta. Þegar heildarmyndin er samsett úr mis-
munandi hlutum geta stakir hlutir myndar (eins
og húsið eða einstök tré) verið ófullgerðir vinstra
megin að hluta eða alveg þótt hluturinn í heild
sinni sé hægra megin við miðju blaðs (og sjúklings)
og þótt aðrir hlutir komi fyrir í heildateikningunni
vinstra megin við þann sem vantaði vinstri hlutann
á. Gaumstol sem beinist þannig að einstökum hlut-
um er á ensku kallað hlut-miðað (object-centered)
en það sem snýr að heildarmyndinni og miðast
við sjúklinginn kallast sjálf-miðað (ego-centered).
Þannig er það ekki bara miðlína sjúklings sem
skiptir máli heldur líka miðlína þeirra hluta sem
unnið er með, hvort sem þeir eru til hægri eða
vinstri frá sjúklingnum séð. Einnig skiptir inn-
byrðis hægri-vinstri afstaða hluta máli í gaumstoli,
sjúklingur er til dæmis líklegri að bregðast hraðar
við áreiti sem er lengra til hægri af tveimur áreit-
um staðsettum honum á hægri hönd (24). Þetta
er stundum kallað umhverfis-miðað gaumstol (e.
allocentric) (54,55).
Þótt oftast sé miðað við miðlínu eftir bol
sjúklings í sjálf-miðuðu gaumstoli hefur verið leitt
í ljós að þegar sjúklingur snýr höfði, og eða augum,
til hægri frá miðlínu verða til aðrar miðlínur út frá

höfði og augum sem líka geta skipt máli í gaum-
stoli (56, 57). Málið er þó enn flóknara því sýnt
hefur verið fram á gaumstol sem takmarkast við
mismunandi hluta umhverfis sjúklings þegar því er
skipt um mismunandi ása sem marka fjær- og nær-
umhverfi (58), efri og neðri hluta, hægri og vinstri,
aftur og fram (59). Gaumstol getur til að mynda
verið einskorðað við hluti sem eru úr seilingarfjar-
lægð frá sjúklingi (e. extrapersonal) (60), og gæti
komið fram í því að, ef hann væri beðinn að lýsa
hlutum sem hann sér, til dæmis á lóðinni fyrir utan
sjúkrahússgluggann, myndi hann einungis lýsa
hlutum eða fólki til hægri. Dæmi um hið gagnstæða
er pílukastari sem veiktist og hafði mikið gaumstol
á prófum sem lögð voru fyrir hann (e. peri-per-
sonal neglect), en stóð sig áfram vel í að skjóta
pflum í mark sem var í viðeigandi fjarlægð (61).
Niðurlag
Einkenni gaumstols eru margvísleg. Hér að framan
hefur verið leitast við að draga fram notadrjúga
lýsingu sem auðveldar greiningu og skilning á
þeim vanda sem sjúklingar eiga við að stríða. Þótt
gaumstol sé óljósari vandi í lífi sjúklinga en ef
um lömun eða málstol er að ræða, þá heftir það
engu að síður tilveru þeirra og skerðir getu til
endurhæfingar líklega meira. Gaumstol felur í sér
flókna truflun á samspili skynjunar, hreyfingar og
umhverfis sjúklings þar sem athygli hans og rýmið
sem umlykur hann skiptir miklu máli. Þeir sem
Mynd 5. Teikning sjúk-
lings sem beðinn var að
teikna mynd af klukku-
skífu án fyrirmyndar.
Mynd 4. Mynd sem notuð
er til greiningar og mats á
gaumstoli. Sjúklingur er
beðinn að gera eftirmynd
af teikningunni á neðri
línuna. Gaumstol kemur
fram íþví að sjúklingur
afritar ekki hluti til vinstri
á heildarmyndinni og eins
getur vantað vinstri hluta
einstakra hluta mynd-
arinnar, eins og sést hér.
Læknablaðið 2007/93 685