Læknablaðið - 15.12.2010, Blaðsíða 21

FRÆÐIGREINAR
RANNSÓKNIR
myndun neikvæðra og ósveigjanlegra hugmynda
um veikindi, sjúkdómseinkenni, vinnubrögð
lækna og svo framvegis.12 Andlát móður Gunnars,
heilsukvíðna mannsins sem lýst er fyrr £ greininni,
stuðlaði til dæmis að þeim hugmyndum Gunnars
að það sama ætti fyrir honum að liggja og móður
hans, að veikjast og deyja fyrir aldur fram.
Hann þróaði jafnframt með sér afar neikvæðar
hugmyndir um veikindi, eins og að þau hlytu
óhjákvæmilega að fela í sér miklar kvalir,
bjargarleysi og örvæntingu. Gunnar leit einnig
svo á að líkamleg einkenni mætti ávallt rekja til
undirliggjandi sjúkdóms og að ekki væri á lækna
treystandi til að greina sjúkdóma í tæka tíð.
Eins og sjá má á meðfylgjandi skýringarlíkani
af heilsukvíða (sjá mynd 1) verður eitthvert
þýðingarmikið atvik, eins og að greinast með
frumubreytingar í leghálsi, til þess að þær
hugmyndir sem fyrir eru um veikindi ýfast upp.
Þrálátrar tilhneigingar fer svo að gæta til að túlka
líkamleg einkenni, eðlilegar líkamsbreytingar og
heilsutengdar upplýsingar, til dæmis frá læknum
eða niðurstöður læknisrannsókna, til marks
um veikindi eða hættu á að veikjast alvarlega
í náinni framtíð. Styrkur þessarar túlkunar
ræðst af samspili eftirfarandi þátta: Líkum sem
viðkomandi telur á að veikjast, hversu slæm
hann álítur að veikindin yrðu, þeim bjargráðum
sem viðkomandi telur sig búa yfir til að fást við
veikindin og þeim utanaðkomandi þáttum sem
hann telur að gætu komið sér til aðstoðar. Samspil
þessara þátta má sjá á mynd 2.
Samkvæmt mynd 2 getur kvíðinn orðið mikill
þrátt fyrir að líkur á veikindum séu metnar litlar,
þar sem viðkomandi gæti álitið það hroðalegt
að veikjast með ákveðnum hætti og séð fyrir sér
hægfara og kvalarfullt andlát, svo dæmi sé nefnt.
Kvíðinn yrði enn meiri liti viðkomandi svo á
hann yrði ófær um að takast á við veikindin og
að það væri ekkert sem læknavísindin gætu gert
til að lina þjáningar hans. Sýnt hefur verið fram
á að heilsukvíðnir meti hættuna meiri en aðrir á
að veikjast af sjúkdómum13 og þeir eru jafnframt
líklegri en aðrir til að álíta sig veila og illfæra um
að fást við streitu.14
Skekkt úrvinnsla upplýsinga
Samkvæmt hugrænni kenningu vinna ein-
staklingar með heilsukvíða úr heilsutengdum
upplýsingum í samræmi við hugmyndir um veik-
indi og gætir ríkrar tilhneigingar til að gera
ráð fyrir því versta, horfa framhjá meinlausum
skýringum á einkennum og taka upplýsingar
úr samhengi.15 Gunnar varð til dæmis mjög
upptekinn af ósértæku flekkjunum sem sáust
við segulómskoðun og leiddi hjá sér þau
Mynd 1. Skýringarmynd af heilsukvíða.12
ummæli læknisins að engin teikn væru um MS-
sjúkdóminn.
Athygli fólks með heilsukvíða beinist sérstak-
lega að áreitum eða upplýsingum sem styðja þær
hugmyndir sem fyrir eru, meðan upplýsingar sem
benda til annars njóta minni athygli.12 Það geta
annars vegar verið utanaðkomandi upplýsingar
sem fanga athygli heilsukvíðinna, eins og að heyra
umfjöllun um tiltekinn sjúkdóm í fjölmiðlum.
Rannsókn frá 1999 benti til þess að heilsukvíðnir
ættu auðveldara með að muna heilsutengd orð
en önnur orð og kom þessi skekkja ekki fram hjá
samanburðarhópi.16 Þá benti önnur rannsókn til
að heilsukvíðnir ættu auðveldara með að muna
orð tengd sársauka.17
Athygli heilsukvíðinna beinist hins vegar að
líkamlegum einkennum og líkamsbreytingum. Til
dæmis gæti manneskja fylgst grannt með nýjum
fæðingarblettum og óttast að um sortuæxli væri að
ræða.18 Þekkt er að fólk finni meira fyrir eðlilegum
líkamlegum óþægindum beini það athyglinni að
þeim,19 og því er hætt við að heilsukvíðnir magni
upp hjá sér þau einkenni sem fyrir eru og telji þau
stafa af undirliggjandi veikindum.
Lífeðlisleg viðbrögð
Hugsanir um alvarleg veikindi vekja gjarnan upp
kvíða og streitu, jafnvel sorg og reiði. Þessum
tilfinningum fylgja örvunartengd viðbrögð
eins og aukinn hjartsláttur, vöðvaspenna,
Áætlaðar líkur x Áætlaður kostnaður,
á veikindum hroðaleiki og byrði veikinda
Kvíði =----------------------------------------------------
Áætluð bjargráð til Áætlaðir ytri þættir
að fást við veikindi + sem koma til aðstoðar
Mynd 2.
Lífeðlisleg
viðbrögð
LÆKNAblaðið 2010/96 757