Læknablaðið - 15.10.2012, Qupperneq 30

Y F I R L I T
hrörna og deyja, og inni í deyjandi taugungum margra þeirra
myndast svokallaðar Lewys-agnir (Lcwy's bodies). Lewys-agnir eru
mýildislíkar próteinútfellingar sem binda járn (sjá einnig næsta
kafla). Við Parkinsonsjúkdóm virðist vera skortur á ferritíni. Ef
það er rétt, gæti járn sem hægast safnast óskipulega í taugavefinn
(þar á meðal Lewys-agnir) og valdið vefjaskemmdum.21-22
Rannsókn höfunda á 40 PD-sjúklingum sýndi að Cp-þéttni og
Cp-oxunarvirkni í sermi var marktækt minni í sjúklingahópnum
en í viðmiðunarhópnum.2 Fimm árum síðar var gerð framhalds-
rannsókn á 28 sjúklingum er þá lifðu úr upphaflega hópnum. Nið-
urstöður urðu hinar sömu.3 Cp-sérvirkni (oxunarvirkni miðað við
magn) var sömuleiðis marktækt minnkuð í báðum rannsóknum.
Bendir það á minni gæði ensímsins og má best skýra með minni
innbyggingu á kopar í Cp í PD sjúklingunum.2-3
í þessu sambandi ber að nefna að við rannsókn Arnals og
félaga24 fannst að Cp-þéttni í sermi fór hækkandi með versnandi
sjúkdómsástandi PD-sjúklinga. Samtímis fór frír kopar (ekki
bundinn Cp) einnig hækkandi. Ekki var ákvörðuð Cp-virkni.
Aukin þéttni óbundins kopars í plasma/sermi gæti bent til minni
innbyggingar á kopar í Cp og þar með minni virkni (sjá einnig
næsta kafla).
í rannsókn Bharucha og félaga25 var ákvörðuð Cp-þéttni í sermi
PD-sjúklinga. Niðurstöður sýndu að Cp-þéttnin var marktækt
lægri hjá sjúklingunum en var í samanburðarhópnum. Cp-þéttnin
var enn fremur marktækt lægri í ungum sjúklingum (yngri en 60
ára) en í eldri sjúklingum. í eldri sjúklingunum, teknum sér, var
Cp-þéttnin ekki marktækt lægri en í samanburðarhópnum. Höf-
undar töldu því að Cp gæti skipt máli fyrir uppkomu PD á yngri
árum, en ekki á efri árum. Hvorki í þessari rannsókn né í fyrr-
nefndum rannsóknum2-3 eru vísbendingar um að lyf við PD hafi
haft áhrif á niðurstöðutölur.
Tvær mjög nýlegar rannsóknir beinast að sambandinu milli
járns í svartsviði og þéttni Cp eða oxunarvirkni í sermi. í fyrri
rannsókninni26 var járn mælt með segulómun í 7 heilasvæðum hjá
PD-sjúklingum. Marktækt aukið járnmagn var einungis að finna
í svartsviðinu hjá þessum sjúklingum en þó því aðeins að Cp-
þéttni í sermi væri jafnframt lækkuð. Hjá þeim sjúklingum þar
sem járnmagn var ekki aukið í svartsviðinu, var Cp-þéttni í sermi
ekki heldur minnkuð. Höfundarnir ályktuðu því að PD gæti að
minnsta kosti verið tvenns konar: a) með lágri Cp-þéttni í sermi
og miklu járni í svartsviði og b) með eðlilegri Cp-þéttni í sermi og
eðlilega miklu járni í svartsviðinu. í síðari rannsókninni27 var því
lýst að í PD væri neikvæð fylgni milli Cp-oxunarvirkni í sermi og
járnmagns í svartsviði. Aukið járn var í svartsviðinu hjá öllum PD-
sjúklingum og Hoehn- og Yahr-gildi voru nær hin sömu og í fyrri
PD-rannsókn höfunda (meðaltöl: 2,45 og 2,40).
í annarri rannsókn var talið að í meira en 90% tilvika væri járn-
magn í svartsviðinu sjúklega aukið í PD. Hjá mörgum nákomnum
ættingjum PD-sjúklinga var sömuleiðis að finna aukið járnmagn
í svartsviðinu, enda þótt fæstir þeirra greindust með Parkinson-
sjúkdóm. Þá er það enn að í hlutfallslega fáum einstaklingum sem
óskyldir voru PD-sjúklingum og heilbrigðir voru, mældist mikið
járn í svartsviðinu.28 Járnsöfnun ein og sér í svartsviðið er því
samkvæmt þessu ekki nóg til þess að koma Parkinsonsjúkdómi
af stað. Með tilliti til þessa er áhugavert að lýst hefur verið Cp-
genbreytingum sem tengjast járnsöfnun í svartsviðið og uppkomu
PD.29 Fyllri rannsókna er augljóslega þörf til þess að kanna hvort
og í hve miklum mæli Cp-genbreytingar kunna að tengjast upp-
komu PD.
Cp gæti hugsanlega varnað uppkomu Parkinsonsjúkdóms með
því að stuðla að oxun og fjölefningu á dópamíni í dópamínvirkum
taugungum í svartsviði í dópamín-melanín, sem áður er nefnt.9
Svipaður fjölefningur myndast í noradrenvirkum taugungum í
blásviðinu í heilastofni (locus coeruleus). Samheiti á þessum fjöl-
efnungum er neurómelanín og þeir binda járn. Með því að binda
járn getur neurómelanín komið í veg fyrir Fenton-hvörf og hamlað
um leið myndun vefjaskemmandi dópamínkínóna. Við hrörnun
og dauða taugunga í svartsviðinu losnar neurómelanín, sem
tróðlingar sundra. Losnar þá járn samfara stórauknum líkum á
Fenton-hvörfum.30
Rótenón er lífrænt efni sem unnið er úr plöntum. Það var áður
notað í garðyrkju. Rótenón fer greiðlega inn í miðtaugakerfið og er
eitt allmargra efna með sambærilega verkun sem notuð hafa verið
í dýratilraunum (mýs, rottur) til þess að framkalla ástand sem
minnir í öllum aðalatriðum á PD. Rótenón er það þessara efna sem
hefur sértækasta verkun á orkukorn dópamínvirkra taugunga. Er
verkun þess þannig að mestu bundin við dópamínvirka taugunga
í svartsviðinu.31
Athyglisvert er hve tilraunadýr eru misnæm fyrir áverkun róte-
nóns.31,32 Ekki er vitað í hverju þetta mismunandi næmi er fólgið,
en það er lykilatriði að upplýsa. Ekki er þetta síst vegna þess að
nýlega hefur verið lýst músatilraun þar sem ætla mátti að Cp mót-
verkaði verkun rótenóns á dýrin.33
Samantekt: Minnkuð Cp-þéttni og oxunarvirkni í sermi, ásamt
auknu járnií dópamínvirkum taugungum í svartsviðinu, fer oftast
saman við PD. Röskun á orkumyndun í þessum taugungum gæti
verið meginatriði við uppkomu PD og Cp varnar hugsanlega því
ferli.
Röskun á járni í heila og Cp i sermi við Alzheimersjúkdóm
Alzheimersjúkdómur er algengastur svokallaðra heilabilunar-
sjúkdóma sem rekja má til rýrnunar og frumudauða í heilaberki.
Snemma í sjúkdómnum hrörna taugungar sem eiga upphaf sitt í
kjörnum neðanvert á ennisblaði heilans (lobus frontalis), einkum
Meynert-kjarnanum (Nucleus Basalis of Meynert). Þessir taugung-
ar hafa asetýlkólín að boðefni og mynda brautir sem liggja til
drekans (hippocampus) og drekasvæðisins (hippocampal regions) í
gagnaugablaði heilans (lobus temporalis). Bilun í þessum brautum
veldur minnistruflunum, sem áberandi eru við AD. Síðar hrörna
taugungar í hvirfilblaði heilans (lobus parietalis) og víðar í ennis-
blaðinu. Eru ýmis sjúkleg einkenni til þessa að rekja.134
Aberandi í meingerð AD eru svokallaðar heilaskellur (cere-
bral/neuritic plaques) og taugaþráðlingar (neurofibrillary tangles).
Heilaskellur og þráðlingar þekkjast við aðra sjúkdóma en AD, en
eru samt talin sérkennandi kennileiti í meingerð AD. Heilaskell-
urnar eru utan við taugafrumurnar (taugunga) og eru venjulega
í námunda við taugungamót (synapses). Þráðlingarnir eru aftur á
móti innan frumnanna. Þeir hafa meira forspárgildi um ástand og
framrás sjúkdómsins en heilaskellurnar.1'22'34
í himnu nær allra frumna í líkamanum er stórt forstigspró-
tein (precursor protein). Af því klofna peptíðbútar (einkum utan
við frumuhimnuna) fyrir tilstilli þriggja sérstakra ensímkerfa
(sekretasa). Þetta prótein kallast APP, sem er stytting úr ensku:
534 LÆKNAblaðið 2012/98