Þjóðlíf - 01.03.1986, Side 24

Sumir hefðu jafnvel versnað með aldri, en Jón
Þorláksson hefði hins vegar verið frjálslyndari
með hverju ári, hefði verið íhaldsamur ráðherra,
en mjög víðsýnn og frjálslyndur borgarstjóri."
Jón Þorláksson varð borgarstjóri í byrjun árs
1933, aðeins tveimur mánuðum eftir Gúttóslag-
inn. Hann tók strax til við að endurskipuleggja
starfshætti borgarkerfisins:
Talsvert af fíma borgarstjórans haföi áöur
farið í alls konar eril og ánauð við daglega
stjórn á skrifstofu borgarstjóra. Nú ákvað
Jón að stofna starf borgarritara og réð til
þess ungan lögfræðing, Tómas Jónsson.
Með þessu losnaði hann við óteljandi simtöl
og afgreiðslur. Atvinnuleysi hafði þá um
skeið herjað landið allt og höfuðborgina
með. Oft var biðstofa borgarstjóra full af
fólki, sem leitaði til hans til þess að biðja um
atvinnu. Jón beitti sér fyrir stofnun Ráðning-
arstofu Reykjavikurborgar, sem hafði það
hlutverk að annast vinnumiðlun, taka við
umsóknum manna um atvinnu og reyna eftir
föngum að greiða þar úr. Forstöðumaður
hennar varð Gunnar Espólín Benediktsson,
lögfræðingur. (Ólafur Egilsson, bls. 73)
(Áhugafólki um ættfræði má benda á að Birgir
ísleifur Gunnarsson, fyrrverandi borgarstjóri og
núverandi þingmaður fyrir Sjálfstæðisflokkinn, er
sonur Gunnars Espólín)
Samhliða þessum skipulagsbreytingum á
stjórnkerfinu fóru borgaryfirvöld að sinna atvinnu-
málum með markvissari hætti en áður; þau höfðu
meira frumkvæði í því að skapa atvinnu fyrir
borgarbúa. Eftir seinna stríð hóf síðan Reykjavík-
urborg rekstur mikils útgerðarfyrirtækis, Bæjarút-
Kreppuárin virðast hafa kennt
Sjálfstæðisflokknum þá lexíu, að mikil
afskipti borgarinnar í atvinnumálum
og öðru væru nauðsynleg.
gerðar Reykjavíkur. Þá var Bjarni Benediktsson,
síðar forsætisráðherra, orðinn borgarstjóri. Um
þennan atburð hefur Birgir ísleifur Gunnarsson
skrifað:
Oft hefur borið á góma hvernig stæði á þvi
að Sjálfstæðisflokkurinn, flokkur einkafram-
taks, skyldi beita sér fyrir jafnumfangsmikl-
um opinberum rekstri og raun ber vitni.
Svarið við þeirri spurningu liggur í því að
Bjarni Benediktsson taldi það slíkt lífs-
hagsmunamál fyrir Reykjavík að tryggja
þessi atvinnutæki til bæjarins að þeir miklu
hagsmunir yrðu að vikja til hliðar deilum um
rekstrarhætti. Um þetta tókst Bjarna að ná
allgóðri samtöðu í flokknum. (Ölafur Egils-
son, bls. 61)
Kreppuárin virðast óneitanlega hafa kennt
Sjálfstæðisflokknum þá lexíu, að borgaryfirvöld-
um væri nauðsynlegt að hafa mikil afskipti af
atvinnumálum og öðru sem tryggði hag borgar-
búa. Sjálfstæðisflokkurinn réð yfir borgarkerfinu;
efling þess jók því möguleika flokksins til að
treysta eigið valdakerfi í sessi. Sjálf-
stæðisflokkurinn fékk einfaldlega úr meiru að
spila til að auka áhrif sín, einkum meðal verka-
lýðsins.
Frá kreppuárunum.
S .....................

Matthías Johannessen, skáld og ritstjóri, segir
m.a. í bók sinni um Ólaf Thors:
En jafnframt því sem Ólafur Thors taldi út-
þenslu ríkisvaldsins, báknsins eða kerfisins,
mikið böl, var hann óhræddur að nýta alla
kosti öflugs og viti borins miðstjórnarvalds,
ef svo mætti segja, án þess að ríkisvaldið
mylji allt undir sig og drepi athafnaþrá fólks-
ins í dróma með bönnum, höftum og skatt-
píningu. En það hefur ekki verið talið einfalt
mál á íslandi að minnka ríkisumsvifin frá því
velferðarstefnan varð pólitískt leiðarljós fyrir
og um miðja þessa öld. (Il.bindi, bls. 418)
í Reykjavík varð „velferðarstefnan" leiðarljós
töluvert fyrir miðja síðustu öld. Meirihluti Sjálf-
stæðisflokksins virðist ekki hafa verið hræddur
við að „nýta alla kosti öflugs og viti borins mið-
stjórnarvalds". Auðvitað er árangur hinna miklu
umsvifa borgarkerfisins umdeilanlegur. Greinar-
höfundur er ekki að halda því fram, að í verki hafi
Sjálfstæðisflokkurinn í Reykjavík verið eins og
ráðríkt en elskulegt foreldri sem reynist öllum
sínum börnum jafn vel. Röksemd mín er sú, að
Sjálfstæðisflokkurinn hafi í Reykjavík verið ríkis-
afskiptaflokkur. Þannig hefurstjórn flokksins á
Reykjavíkurborg einkennst af ríkum vilja til að
beita pólitísku valdi á mjög mörgum sviðum.
Miðstjórnarvald var, og hefur ekki, verið talið af
hinu illa meðan það er í „góðra manna höndum",
þ.e. höndum Sjálfstæðisflokksins. Forystumenn-
irnir hafa gjarnan verið stjórnsamir og fram-
kvæmdaglaðir lögfræðingar, sem hafa talið auð-
sætt að oft sé nauðsynlegt að beita valdi hins
opinbera til að stuðla að framförum og félagslegu
öryggi í borginni.
Á kreppuárunum fór semsé að myndast öflugt
miðstjórnarvald Sjálfstæðisflokksins í borginni,
sem tengt hefur saman: 1) borgarkerfið, 2)
flokksfélögin, 3) starf flokksins í verkalýðsfélög-
um. Við skulum nú skoða nánar tilurð þessa
kerfis. Um leið erum við að sjálfsögðu að beina
sjónum okkar að einni af mestu þverstæðum
íslenskra stjórnmála: Hvernig hægri flokkurinn í
landinu gerðist einn af brautryðjendum víðtækra
opinberra afskipta; hvernig Sjálfstæðisflokkurinn
fléttaðist saman við stjórnkerfi Reykjavíkur, þann-
ig að oft verður vart í sundur greint.
Sjálfstæðisverkamenn
Bjarni Benediktsson var fyrsti forystumaður
Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík sem hafði virkan
áhuga á verkalýðsmálum. Hann var til dæmis
mjög fylgjandi stofnun sérstaks félags
Sjálfstæðisverkamanna snemma árs 1938.
Félagið var nefnt Óðinn og starfar enn í dag, en
fyrsti formaður þess var Sigurður Halldórsson,
framfærslufulltrúi í Reykjavík. Bjarni skrifaði um
verkalýðsmál í Morgunblaðið 1. maí 1939, en þá
efndu Sjálfstæðisfélögin í fyrsta sinn til hátíðar-
haldaáþeimdegi.
Innan Sjálfstæðisflokksins börðust Óðinsmenn
meðal annars fyrir því að vinna við byggingu
eigin íbúðarhúsnæðis væri frádráttarbær til
skatts. Lentu þeir þarna í deilum við iðnaðar-
menn, sem voru fjölmennir í flokknum. Óðins-
menn höfðu sitt fram; tillaga um þetta mál var flutt
á Alþingi af nokkrum þingmönnum Sjálfstæðis-
flokksins og samþykkt.
24 ÞJÓÐLÍF