Þjóðlíf - 01.03.1986, Síða 74

m> tilkomu
verka Guðrúnar
varfarið að skipta
bókmenntum í
œðri og óæðri
ein af fáum hefur komist í
skáldatölu á íslandi - og það á
fyrri hluta aldarinnar - en það er
skáldkonan Hulda.
/... /hin þýða angan orðanna,
sem falla og hníga í stuðla og
stef eins létt og mjúkt eins og
álfmeyjadans í tunglsljósi /... /
eða dans skógardísa og vatna /
... / (Sveinn Sigurðsson)
Hér fer ekki á milli mála hvaða
eiginleikar eru eignaðir skáld-
verkinu, þegar Ijóðunum er líkt
við „álfmeyjadans". Jafnalgengt
er að verkum kvenna sé líkt við
hannyrðirfremuren listaverk:
Ljóðakver þetta er hið snotr-
asta að ytra frágangi og mynd
höfundarins framan við. (Matthí-
as Jochumsson)
Þá er fróðlegt að sjá hvernig
verk kvenna eru borin saman við
verk karla, en slíkan samanburð
mátti Hulda gangast undir:
Kvæði Huldu eru viðkvæm og
Ijúf, lipur og Ijett /... / Hún slær
jafnan á viðkvæmustu strengina,
þá sem gefa frá sér þýðustu tón-
ana /... / Vígslóði Stephans G.
er aftur á móti samfelldur kvæða-
bálkur I... I Efnið er stórfeng-
legt og skáldið brýst um fast,
leitar að rökum til þessa mikla
skapadóms/... / (Steindór
Guðmundsson)
Hér sannast, svo ekki verður
um villst, að jafnvel þegar karl-
menn eru allir af vilja gerðir að
hæla verkum kvenna, grípa þeir
ósjálfrátt til lýsinga sem ætlað er
að gera kvennabókmenntirnar
fagrarog heillandi - einsog
konum er ætlað að vera - and-
stætt hinni djúphugsuðu snilld
sem körlum er eignuð. Dæmið
um Huldu og Stephan G. ertal-
andi vitnisburður um þetta; rit-
dómarinn leitast við að finna
boðskap eða heimspeki í verki
Stephans, en Ijóðabók Huldu er
afgreidd með staðlaðri kvenlýs-
ingu.
Afþreyingar-
bókmenntir
En víkjum aftur að þeim vanda
sem kvenrithöfundurinn stendur
frammi fyrir þegar hún ætlar að
skapa heim í skáldverki. Hvaða
leið skyldu íslenskir kvenrithöf-
undar hafa valið í skáldskap?
Staðreyndin er sú, að tveir af
afkastamestu rithöfundum þjóð-
arinnar, þær Guðrún frá Lundi
og Ingibjörg Sigurðardóttir, hafa
báðar lagt það fyrir sig að skrifa
afþreyingarbækur. Er þá ónefnd
ein vinsælasta skáldkonan í dag,
Snjólaug Bragadóttir, og raunar
fleiri. Það má segja að íslenskar
afþreyingarbókmenntir hafi að
stórum hluta verið bornar uppi af
konum.
Hér á landi hefur verið talað
um afþreyingarbókmenntir sem
hluta af alþýðlegri skáldsagna-
gerð, einkum þjóðlegar
skemmtisögur, en einnig róm-
antískar ástarsögur. Þær Guð-
rún og Ingibjörg hafa fyllt sinn
hvorn flokkinn.
Það hefureinkum þótt einkenni
dæmigerðra afþreyingarbók-
mennta að þær staðfesta ríkj-
andi gildi og viðhorf til heimsins.
Þær eru neysluvara og hlutverk
þeirra sem slíkra er að veita fólki
hvíld. Persónusköpun og at-
burðarás eru ákveðin fyrirfram -
hver kannast ekki við kápu-
myndirnar sem segja yfirleitt all-
ar það sama um innihald hvers
bókaflokks? Atburðarás sagn-
anna lýtur því ákveðinni formúlu,
sem gerir það að verkum að lest-
urinn verður auðveldari. Spenn-
an felst ekki í því að vita hvað
gerist - því Ijóshærða hjúkrun-
arkonan nær ávallt í háa, mynd-
arlega lækninn sinn að lokum,
þrátt fyrir lævíslegar tilraunir
þeirrar rauðhærðu og leggja-
löngu til þess að véla hann í net
sitt. Spurningin er einungis um
það hvernig endalokin ber að
höndum. Einhver hefur látið þau
orð falla að afþreyingarbók-
menntir séu tjáning á íhaldsemi
hverrar siðmenningar, og má
það til sanns vegar færa.
Þessi bókmenntagrein heldur
á lofti gamalli hlutverkaskiptingu
karls og konu - sé reynt að
brydda upp á frjálslyndari við-
horfum eru þau ávallt borin til
baka. Takmark ástarsagnanna
er einfaldlega það að finna hinn
eina rétta, og sögunni lýkur þar
sem hún ætti raunar að hefjast:
frammifyriraltarinu.
Guðrúnfrá
Lundi
Þjóðlegu skemmtisögurnar
sem höfundar á borð við Guð-
rúnu frá Lundi hafa tileinkað sér
eru hins vegar ólíkar þessum
dæmigerðu afþreyingarsögum
um margt. Sögur hennar eru
raunsannur vitnisburður um
búskaparhætti og líf sveitafólks í
kringum aldamótin, séð með
augum konunnar. Það er athygl-
isvert, að sögur Guðrúnar gerast
flestar innandyra þar sem lýst er
verkum og starfsháttum kvenna
Guðrún frá Lundi. Hún hefurhvorki
forsendur né aðstæður til að gleyma
sér í dagdraumum að erlendri fyrir-
mynd afþreyingarsagna.
og samskiptum þeirra innbyrðis
og við utanaðkomandi fólk. Ásta-
málin koma alls staðar við sögu
þar sem hinn sígildi ástarþríhyrn-
ingur er til staðar. En þótt ástin
sé stórkostleg reynsla, er hún
ófrjáls, og því er það ekki hún
sem er rauði þráðurinn í verkum
Guðrúnar, heldur boð skyldunn-
ar. Það er því uppreisn og bæl-
ing tilfinninganna sem er aðal-
viðfangsefni sagnanna.
En Guðrún heldur sig við jörð-
ina, - hún hefur hvorki for-
sendur né aðstæður til að
gleyma sér við dagdrauma að
erlendri fyrirmynd afþreying-
arsagna. Hún lýsir veruleika
kvenna og gefur hugarfluginu
lausan tauminn um stund, en
niðurstaða verka hennar er í
anda þess veruleika og tíðar-
anda, sem hún sjálf upplifir.
Guðrún frá Lundi verður að
kallast geysilega afkastamikill
rithöfundur, eins og raunar fleiri
íslenskir kvenrithöfundar. Hún
lauk við sextán skáldverk en fór
þó ekki að skrifa bækurfyrr en
hún var komin fast að sextugu.
Bækur Guðrúnar hafa notið mik-
illa vinsælda, en ekki virðingar
að sama skapi. Það var með
tilkomu verka hennar sem farið
var að skipta íslenskum skáld-
verkum í æðri og óæðriflokka.
74 ÞJÓÐLÍF