Læknablaðið - 01.01.2015, Blaðsíða 46

46 LÆKNAblaðið 2015/101
upp. Þau voru leidd áfram af mönnum
sem töldu engan vafa leika á sekt þeirra
og langvarandi einangrun olli því að þau
misstu tengsl við raunveruleikann, van-
treystu minni sínu og féllust smátt og
smátt á að hafa tekið þátt í atburðarás
sem þau höfðu engar minningar um. Það
verður líka að hafa í huga að þessir krakk-
ar voru sum hver í töluverðri vímuefna-
neyslu og voru því tilbúnari en ella til að
vantreysta minni sínu. Það eru sterkar vís-
bendingar um að fimm sakborninganna
vantreystu minni sínu við yfirheyrslurnar
og er þetta eitt meginatriði sálfræðilegu
niðurstöðu skýrslunnar, hvernig sumir
sakborningarnir í málinu sannfærðust
smátt og smátt um að hafa framið glæp
sem þeir mundu ekkert eftir að hafa
framið. Þetta er ástand sem Gísli Guðjóns-
son og fyrrum samstarfsmaður hans, geð-
læknirinn Jim MacKeith, lýstu árið 1981
og nefnist minnisvafaheilkennið (memory
distrust syndrome). Minnisvafaheilkenni
er ástand þar sem fólk fer að vantreysta
verulega eigin minni. Þetta hefur þær
afleiðingar að það veldur mikilli hættu á
að það reiði sig á ytri áreiti og það sem er
gefið í skyn, til dæmis við yfirheyrslur.
Þetta getur komið til þegar lögregla grefur
undan minningum sakborningsins svo
sem um hvar hann var niðurkominn þegar
hinn saknæmi atburður átti sér stað og
sakborningurinn kemst á þá skoðun að
hann hafi hugsanlega gerst brotlegur án
þess að muna eftir því.”
Jón Friðrik segir að Sævar hafi verið sá
eini sem þetta átti ekki við um, en engar
vísbendingar eru um að minnisvafi hafi
hrjáð hann. Hann virtist ekki bera traust
til lögreglumannanna og sýndi mikla
mótstöðu við yfirheyrslurnar og hélt fram
sakleysi sínu allt til dauðadags, en hann
lést af slysförum 14. júlí 2011.
rörsýn og tengsl rannsakenda
og sakborninga
Fram kemur í skýrslunni að sumir rann-
sakenda málsins höfðu persónuleg tengsl
við sakborningana, eða eins og Jón Friðrik
segir: „Tengsl lögreglumannanna sem
rannsökuðu málið við sakborninga voru
í sumum tilfellum mjög persónuleg og
náin og til þess fallin að ýta undir sann-
færingu þeirra um sekt. Það á sérstaklega
við um þau Guðjón og Erlu. Guðjón lýsir
því hvernig lögreglumaðurinn sem hafði
mest samskipti við hann hafi vingast
við hann með því að færa honum blöð
og ræða við hann um áhugamál eins og
skák en þess á milli yfirheyrt hann, og
smátt og smátt sannfært hann um sekt.
Lögreglumennirnir virðast ekki hafa gert
sér grein fyrir því hvaða áhrif þetta gat
haft á sakborningana eða almennt hvað
það er sem ræður því að einangrunar-
fangar játa eða neita sök. Þarna voru gerð
grundvallarmistök. Mönnum til málsbóta
má segja að á þessum tíma hafi hreinlega
ekki verið vitað betur og svo er nokkuð
ljóst af gögnum málanna að rannsakendur
málsins voru algjörlega sannfærðir um
sekt sakborninganna og því var einungis
spurning um að fá fram játningar þeirra.
Þetta er í rauninni rauði þráðurinn þegar
málið er skoðað frá upphafi til enda,“ segir
Jón Friðrik.
„Þessi rörsýn rannsakendanna er
nokkuð sérstök þar sem líkin fundust
ekki og enginn brotavettvangur var til
staðar. Þetta skýrir síðan margt í rannsókn
málsins og hvernig hún var unnin. Sak-
borningarnir voru missaga frá upphafi og
af því hefði mátt draga vissar ályktanir, en
rannsakendur töldu það benda eindregið
til þess að þau væru að reyna að villa um
fyrir þeim. Hvernig það gat gerst að ein-
staklingar sem voru hafðir í einangrun
gætu talað sig saman um að rugla lög-
regluna í ríminu er spurning sem virðist
ekki hafa hvarflað að rannsakendum.
Aldrei virðist hafa verið spurt hvort gæti
verið önnur ástæða fyrir því að sakborn-
ingum bar aldrei saman. Þetta er hin
gegnumgangandi rörsýn sem einkennir
alla rannsóknina. Sakborningarnir vísuðu
aldrei á líkin, sennilega vegna þess að þau
höfðu ekki hugmynd um hvar þau voru
niðurkomin en sumir lögreglumennirnir
voru sannfærðir um að þau vissu mætavel
hvar þau væru. Einn lögreglumaður sem
við ræddum við sagði líkin vera á botni
Þingvallavatns og ástæðan fyrir því að
þau hefðu ekki vísað á staðinn væri sú
að þar væru svo mörg önnur lík sem þau
hefðu komið fyrir.“
Það er einnig einsdæmi í réttarsögunni
hvað sakborningar voru hafðir lengi í ein-
angrun. „Í tilfellum Sævars og Kristjáns
Viðars náði þetta rúmlega einu og hálfu
ári. Kristján Viðar var vistaður í Hegn-
ingarhúsinu við Skólavörðustíg í 133 daga
vegna sjálfsvígstilraunar og þar var hann
í opnum klefa andspænis öðrum opnum
klefa þar sem sátu lögreglumenn allan
sólarhringinn. Þeim var bannað að hafa
samskipti við hann.”
Áfellisdómur um rannsóknina
Í skýrslu starfshópsins kemur fram að
margt við rannsóknir málanna dró úr
áreiðanleika framburðar sakborninganna,
svo sem lengd einangrunarvistar og tíðar
og langar yfirheyrslur og óformleg sam-
skipti rannsakenda og sakborninga, fjöldi
vettvangsferða og samprófana, takmörkuð
aðstoð sem sakborningarnir fengu frá
lögmönnum, ótti þeirra við að gæsluvarð-
haldið yrði framlengt ef lögreglumenn-
irnir væru ekki sáttir við framburð þeirra.
Jón Friðrik segir að fella megi dóm um
rannsóknirnar og yfirheyrslurnar, byggð-
an á skýrslum rannsakenda, færslum í
dagbókum Síðumúlafangelsisins, dag-
bókum tveggja sakborninganna, viðtölum
við þá sem á lífi eru og fleiri gögnum.
„Yfirheyrslurnar hafi verið þvingandi og
beinst að því að knýja fram játningar. Í til-
felli Erlu var hún nýlega búin að eignast
barn þegar hún var sett í einangrun og
framburður hennar skýrist að verulegu
leyti af örvæntingarfullri þörf hennar til
að losna úr einangruninni og vera hjá
barninu sínu. Það kemur hins vegar hvergi
fram að rannsakendur hafi haft skilning
á þessu. Framburður hennar hafði hins
vegar afgerandi áhrif á framgang málanna
beggja.“
Í niðurstöðum sínum bendir starfs-
hópurinn á þrjár leiðir til að sakborningar
fái notið réttlætis þó langt sé um liðið
og Sævar og Tryggvi látnir. „Í fyrsta lagi
að ríkissaksóknari mæli með endurupp-
töku málanna í heild sinni til hagsbóta
fyrir þau sem sakfelld voru. Í öðru lagi
geti eftirlifandi sakborningar farið fram á
endurupptöku málsins og virðist það vera
sú lausn sem valin hefur verið og settur
ríkissaksóknari, Davíð Þór Björgvinsson,
er fara yfir beiðnir Erlu og Guðjóns. Í
þriðja lagi geti Alþingi sett lög sem mæli
fyrir um endurupptöku, en það er sísti
kosturinn að okkar mati,” segir Jón Friðrik
Sigurðsson að lokum.
U M f J Ö l l U n O G G R E i n a R