Tímarit Máls og menningar - 01.08.1961, Page 67

TVÖ RIT UM SJÁLFSTÆÐISBARÁTTU ÍSLENDINGA Á 19. ÖLD
hann einnig að leysa það hlutverk,
sem Hamlet lagði leikurunum á herð-
ar: að sýna „the very age and body
of the time, his form and pressure.“
Það er þyngri raun en margan grunar
að verða við þessari kröfu, að tengja
einstaklinginn og örlög hans hinu ó-
persónulega baksviði aldar og þjóð-
félags og skapa úr þessu lifandi heild.
Það er djarflega og myndarlega af
stað farið af ungum manni, ný-
skroppnum úr skóla, að vinna upp úr
prófritgerð sinni ævisögu Jóns Guð-
mundssonar ritstjóra á fimmta hundr-
að blaðsíður og hafa orðið að semja
bókina að mestu í hjáverkum. Þetta
er því þakklætisverðara sem svo til
ekkert hefur verið um manninn ritað,
ef undan er skilið það, sem frá hon-
um segir í hinni viðamiklu ævisögu
Jóns Sigurðssonar eftir Pál Eggert
Ólason. Einar Laxness hefur unnið
bók sína svo til að öllu leyti upp úr
frumheimildum, prentuðum og í
handritum, og hefur það verið mikið
verk, enda að mörgu að huga. Hin
gamla CIió — sögugyðjan gríska —
er oft furðu gleymin á ástvini sína, og
svo hefur lengi virzt, að Jón Guð-
mundsson yrði einn af þeim, sem ætl-
aði að týnast í ruslakistu íslenzkrar
sögu. Ur þessu verður honum ekki
gleymt, og Einar Laxness á heiðurinn
af að hafa endurheimt minningu
hans. Svo fljótt fennti yfir Jón Guð-
mundsson í sögu íslands, að furðulegt
má telja hjá þjóð, sem hrósar sér af
söguminni sínu. Ástæðan er þó nær-
tæk: Jón Sigurðsson, riddarann hvíta,
bar svo hátt, að menn gleymdu hinum
dáðrakka knapa, er lengstum bar
Ienzu hans og skjöld og fylgdi honum
trúlega til margrar orustu. Slíkt er
vanþakklæti sögunnar, og ekki ein-
stakt í sinni röð, og þó er það fullvíst,
að ekki hefði krossferð Jóns Sigurðs-
sonar orðið með þeim ágætum, ef
hins halta knapa hans, Jóns Guð-
mundssonar hefði ekki notið við.
Persónudýrkun íslendinga á Jóni
Sigurðssyni er að vísu skiljanleg, en
hún hefur valdið því að hlutföllin í
sögu íslands á 19. öld hafa færzt æði-
mikið úr skorðum og mönnum hefur
sézt yfir ýmsa veigamikla þætti henn-
ar; í ljómanum, sem stafaði frá for-
setanum, komu menn ekki auga á þá
óbreyttu liðsmenn, sem fylgdu honum
eftir. Þannig voru einnig Napóleon
helgaðir allir sigrar, en hermanna
hans ekki getið.
Stunduin er sagt, að saga Jóns Sig-
urðssonar sé um leið saga íslenzku
þjóðarinnar um hans daga. Þetta er
að vísu ofmælt, en getur kannski stað-
izt í hátíðaræðum. En hitt er rétt, að
saga hans verður ekki skráð án þess
að rekja um leið sögu þjóðarinnar.
Sama máli gegnir um Jón Guðmunds-
son. Opinber saga hans hefstmeð end-
urreisn alþingis 1845 og henni lýkur
með löggjafarráðum alþingis 1874.
Opinber saga Jóns Sigurðssonar hefst
nokkru fyrr en nafna hans, en henni
TÍMARIT MÁI.S OC MENNINGAH
225
15