Tímarit Máls og menningar - 01.06.1972, Side 123

Sjálfum sér trúr
uppskáum og ritstýrandi sögumanni. Hans aðalaðferð í lýsingum er yfirsýn
með víðtæku yfirliti um sögusvið, gjarna úr fjarlægð, eins og sjá má til
dæmis í upphafsköflunum tveimur sem fjalla um sögu sveitarinnar, stað-
háttu, og sveitarbúa. Þessi aðferð er studd tilvísunum til bréfa, blaða o. s. frv.,
eða blátt áfram til almannavitneskju. Það sem segir í yfirlitsþáttunum er í
meginatriðum það sem hver sá, er stund legði á viðfangsefnið, gæti sjálfur
aflað sér vitneskju um. Sögumaður af þessu tagi á það bka til að skjóta inn
einkaathugasemdum og ummælum sem ekki er reynt að dylja í frásögninni.
Fjarlægðin milli sögumanns og efniviðar fer ekki á milli mála.
Asamt því að þessi fjarlægð er tekin skýrt fram kemur í ljós viðhorf sem
sker þennan sögumann rækilega úr hópi fyrirrennara hans, íslenzkra sveita-
sagnaritara. Viðhorf hans er tvísætt (írónískt), og á þetta tvísæi jafnt við
frásögnina sem - að hætti Sternes - við sjálfsmynd sögumanns þegar hann
kallar sjálfan sig ýmsum gælunöfnum eins og „blekberi“ (bls. 109), „blek-
bóndi“ (bls. 142) eða „undirritaður“; eða þegar hann þykist gleymt hafa
því sem hann áður sagði (bls. 135, 165); ellegar gerir athugasemdir á þessa
lund: „Þegar hér er komið sögu get ég ekki stillt mig um að ítreka það sem
fyr var sagt“ (bls. 175). Með tvísæi sínu leggur sögumaður áherzlu á hug-
læga afstöðu sína til viðfangsefnisins. Bæði ítrekar hann sérstaklega hlut-
verk sitt og dregur sjálfan sig í efa sem persónulegan heimildarmann. Þannig
er staðhæft að frásögnin er hans eigin túlkun á veruleikanum, ekki veruleik-
inn sjálfur. Opinská afstaða hans til viðfangsefnisins eykur á sjálfstæði þess
og leggur það undir eigin dóm lesara, óháðan sögumanni.
Þar eð uppskár og „sagnfræðilegur“ sögumaður fær ekki brotizt gegnum
takmörk þessa bils viðfangsefnis og þess er að því vinnur, þá eru tækifæri
hans bundin annars vegar við heildaryfirlit og hins vegar eigin persónu-
legar athugasemdir. Ekki getur hann gengið inn í atburðarásina. Ef hann
yfirgefur pall sinn og stígur niður á sögusviðið, þá er komið að vandamál-
inu um staðfestingu heimilda. I sögu sem gefin er út fyrir að vera sann-
fræði en ekki diktur hlýtur sögumaður að geta gert grein fyrir heimildum sín-
um. Æski sögumaður að nálgast atburðarás og atvik, verður hann að hafa
vitnum fram að bjóða, heimildarmönnum. En því fremur sem hann hlítir
þeim, því frekar mun þó rakna ofan af myndugleika hans sem ódulins túlks
liðinna atburða. Vitnið tekur frumkvæði, en við það kemur enn einn miðl-
ari milli sögu og lesara.
Sögumaðurinn sem hér um ræðir notar þrjú vitni: sjálfan sig og sögu-
hetjurnar Guðrúnu Jónsdóttur og Stefán Þorláksson.
8 TMM
113