Tímarit Máls og menningar - 01.06.1972, Side 127

Sjáljurn sér trúr
stórbrotnu og ógleymanlegu söguhetj urnar. Allar eru þær hver annari skyld-
ar, kjarni þeirra hin íslenzku samkenni, ef til vill ekki hluttekin eða raun-
veruleg, en samkvæm skáldlegum sannleika sem er annars og dýpra eðlis.
Og þó; Guðrún, Ólafur og Stefán trúa ekkert fremur á siðvenju eða á
þjóðina en á lífsskoðun, lífsháttu, brauð eða kirkjur. Ritið leggur enga slíka
túlkun fram. Þvert á móti afneitar það sérhverri útskýringu á þeirri trú -
eða hvað það nú er - sem leiðir athafnir sögupersónanna.
Meginefni Innansveitarkroniku er ekki, þegar dýpst er skoðað, ísland eða
hið íslenzka. Sannleikurinn er sá að sagan gæti eins vel gerzt annars staðar.
Þau atriði sem eru beinlínis þjóðleg eða söguleg skipta minna máli. Þau
túlka goðsögn sem felur aðra í sér; goðsögnina sem öll verk höfundarins
segja, en tæpast verður fram borin venjulegum orðum, gæti verið goðsögnin
um mikilleika mannsins.
5.
Eg vil ljúka þessum hugleiðingum á athugasemd um höfundinn. Fram til
þessa hefur þess verið gætt hér að virða aðgreiningu höfundar og sögu-
manns. Samt sem áður held ég að Halldór hafi í engri skáldsögu sinni staðið
sögumanni sínum nær. Nærri lætur að hér sé um einn og sama aðiljann að
ræða.
Halldór er maður víðförull jafnt í lífi sínu sem hugsunum. Og að sumu
hefur honum verið líkt farið og bændum í Mosfellssveit, sem einn daginn
féllust á niðurrif kirkjunnar og sáu eftir því daginn eftir. En þessi auðkenn-
ing á aðeins við um hann eins og hann hefur komið fram á almennum vett-
vangi í deilum í ræðu og riti, enda á hún einnig aðeins við um bændurna
í skiptum þeirra við yfirvöld. Innansveitarkroniku er ætlað að sýna að það
sem máli skiptir er eldci slík ytri tengsl eða athafnir.
Endurkoman til þess staðar sem lagt var upp frá, eftir langa för og refil-
stigu, er minni sem oft bregður fyrir í verkum Halldórs Laxness ásamt þeirri
uppgötvun að ekkert hefur gerzt, að maðurinn er samur enda þótt ytri að-
stæður kunni að hafa breytzt. Þessi er niðurstaða Paradísarheimtar og
Dúfnaveislunnar; hún birtist í mismunandi líki í Sjálfstœðu fólki, íslands-
klukkunni, Kristnihaldi undir Jökli, og hinni sorglegu smásögu um Napóleon
Bónaparti.
Athugi menn líf og verk höfundarins frá sjónarhóli nýjasta verksins, þá
má greina sömu hreyfingu, afturhvarfið - að minnsta kosti imi sinn - að
117